Ο μοχθηρός δαίμονας του Descartes

Ζούμε στον πραγματικό κόσμο ή σε έναν κόσμο ψευδαισθήσεων; Ό,τι παρατηρούμε γύρω μας υπάρχει έτσι όπως το βλέπουμε ή μήπως όχι; Ό,τι αντιλαμβανόμαστε είναι όπως το αντιλαμβανόμαστε ή όχι;

Εγώ, ας πούμε. Είμαι βέβαιη ότι υπάρχω, και μάλιστα, καθισμένη μπροστά στον υπολογιστή μου, ετοιμάζω τώρα δα την επόμενη ανάρτηση του blog μου. Κι αν απλώς είμαι ξαπλωμένη στο κρεβάτι μου και ονειρεύομαι; Ποιο είναι το όργανο που μπορεί να επιβεβαιώσει τι από τα δύο συμβαίνει: είμαι ξύπνια ή ονειρεύομαι; Εξάλλου, πόσες φορές δεν έχω πεταχτεί από τον ύπνο μου ταραγμένη μετά από κάποιο πολύ ζωντανό όνειρο; Ναι, μα υπάρχουν και βέβαια πράγματα. Για παράδειγμα, 2+1=3. Είτε είμαι ξύπνια είτε βλέπω όνειρο, να μια μαθηματική σχέση που δεν αλλάζει.

Ο Descartes δεν είναι βέβαιος ούτε γι’ αυτό. Κι αν όλα είναι δουλειά ενός δαίμονα τόσο μοχθηρού που έχει βαλθεί να μας εξαπατά; Κι αν είναι αυτός που μας κάνει να λαθεύουμε κάθε φορά που προσθέτουμε το 2 και το 1;

Ο René Descartes, αμφιβάλλοντας υπερβολικά για το τι είναι πραγματικό, αφού οι αισθήσεις μάς έχουν τόσες φορές απογοητεύσει, δέχεται ότι ένας τέτοιος δαίμονας μπορεί να υπάρχει. Ναι. Μπορεί να υπάρχει. Και μπορεί να τον εξαπατά. Ε, λοιπόν, ας τον εξαπατά όσο θέλει. Κι αυτός ακόμα, παρά την κακία του, δεν μπορεί να τον εξαπατήσει για ένα τουλάχιστον πράγμα. Ο Descartes, ο οποίος αμφιβάλλει, για να μπορεί να αμφιβάλλει, πρέπει πάντως οπωσδήποτε να υπάρχει. Cogito ergo sum (σκέπτομαι, άρα υπάρχω) είναι η διάσημη φράση του και μια από τις πιο διάσημες φιλοσοφικές φράσεις.

Σπρώχνοντας τα πάντα στη σφαίρα της («ριζικής») αμφισβήτησης, ο Descartes κατορθώνει να απελευθερώσει και να απομονώσει τη βεβαιότητα. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να βεβαιώσει την ύπαρξη του εκτατού του σώματος (res extensa), μπορεί όμως να βεβαιώσει ότι είναι ένα σκεπτόμενο πράγμα (res cogitans). Ο σκεπτικισμός και ο ορθολογισμός στα καλύτερά τους! 

Κι εκεί, αιφνίδια, η ανάγκη να βρεθεί μια αρχή που θα ξεδοντιάσει την πιθανότητα ύπαρξης ενός απατεώνα δαίμονα τον οδηγεί στο μοναδικό κριτήριο ευκρίνειας που μπορεί να εγγυηθεί τη διατήρηση της βεβαιότητας: ο Descartes χρειάζεται τον Θεό, του οποίου η τελειότητα αποτελεί για μεν τον άνθρωπο εγγύηση για τη διατήρηση της βεβαιότητας, για δε τον ίδιο εγγύηση της ίδιας του της ύπαρξης (οντολογικό επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού).

Μια νεότερη εκδοχή του καρτεσιανού μοχθηρού δαίμονα, γνωστή ως σενάριο brain-in-a-vat (BIV), επινοήθηκε από τον Gilbert Harman. Σύμφωνα με αυτόν, αλλά και σύμφωνα με πολλά σενάρια επιστημονικής φαντασίας τα οποία η νοητική του σύλληψη τροφοδότησε, η αντίληψή μας για τον κόσμο είναι αποτέλεσμα πλάνης. Ένας τρελός επιστήμονας χωρίζει το σώμα από τον εγκέφαλό μας και τοποθετεί τον δεύτερο σε ένα δοχείο γεμάτο από ένα υγρό που τον συντηρεί ζωντανό. Ζούμε, επομένως, χωρίς να το ξέρουμε, σε μια εικονική πραγματικότητα, περίπου όπως οι ήρωες της εξαιρετικής σειράς ταινιών The Matrix, την οποία σκηνοθέτησαν οι Wachowskis, ή όπως συμβαίνει στην ταινία Inception σκηνοθετημένη από τον Christopher Nolan.

Μετά από όλα αυτά, ώρα να παραδοθώ κι εγώ στον ελεεινό απατεώνα που με ξεγελάει κάνοντάς με να νομίζω ότι ολοκλήρωσα το κείμενο και ήρθε η ώρα να το αναρτήσω στο blog μου!

Πηγή για την εικόνα:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Braininvat.jpg