Η λογική πλάνη "No-true-Scotsman"

Φανταστείτε τον Hamish McDonald, έναν Σκωτσέζο που κάθεται διαβάζοντας την εφημερίδα του, τον Πρωινό Κήρυκα της Γλασκώβης. Εκεί βλέπει ένα άρθρο με τίτλο «Βρετανός σεξομανής χτυπά και πάλι». Ο Hamish σοκάρεται και δηλώνει: «Κανείς Σκωτσέζος δεν θα έκανε κάτι τέτοιο». Την επόμενη ημέρα, διαβάζοντας την ίδια εφημερίδα, βρίσκει ένα άρθρο για έναν άνδρα από το Aberdeen, του οποίου οι κτηνώδεις πράξεις κάνουν τον Βρετανό σεξομανή να μοιάζει σχεδόν αξιοπρεπής. Αυτό το γεγονός δείχνει ότι ο ισχυρισμός του Hamish ήταν εσφαλμένη, αλλά θα το παραδεχτεί; Απίθανο. Αυτήν τη φορά λέει: «Κανείς αληθινός Σκωτσέζος δεν θα έκανε κάτι τέτοιο».

Τούτη την ιστορία μπορείτε να την διαβάσετε στο έργο του Βρετανού φιλοσόφου Antony Flew με τίτλο Thinking about Thinking, το οποίο εκδόθηκε το 1975.

Τι θέλει να πει ο φιλόσοφος με αυτό το παράδειγμα; Ότι ένας ισχυρισμός, στην ουσία μια γενίκευση, όταν έρχεται σε αντίθεση με ενδείξεις που τον/την αμφισβητούν, τότε ούτε ο αρχικός  ισχυρισμός/γενίκευση απορρίπτεται ούτε οι ενδείξεις καταρρίπτονται^. αντίθετα, ο ισχυρισμός/γενίκευση τροποποιείται ή αναδιατυπώνεται ώστε να αντιστοιχεί σε αυτές τις ενδείξεις.

Στην περίπτωση του Σκωτσέζου, το λογικό σφάλμα (γνωστό και ως “No-true-Scotsman” ή ως «επίκληση στην καθαρότητα» ή ως «επιπόλαιη συσχέτιση ιδιοτήτων») έγκειται στο γεγονός ότι δεν ορίζονται από την αρχή ξεκάθαρα τα χαρακτηριστικά του Σκωτσέζου ή, ακόμα καλύτερα, ολόκληρης της ειδικής κατηγορίας, δηλαδή όλων των Σκωτσέζων. Αυτή η ασάφεια επιτρέπει στον Hamish McDonald να αναπροσδιορίσει τις έννοιες όπως θέλει, χωρίς να μεταβάλει τον ισχυρισμό του, αλλά και χωρίς να αρνηθεί τις ενδείξεις. Ο Σκωτσέζος που αναφέρεται στην αρχή αλλάζει πολύ εύκολα σε «αληθινό Σκωτσέζο».

Έτσι, ο Hamish McDonald, με δεδομένα τα αποδεικτικά στοιχεία, πραγματοποιεί ένα είδος μετα-εξορθολογισμού, αφού μετατοπίζει τον στόχο ώστε ο ισχυρισμός του να απορρίπτει τις ενδείξεις που τον αμφισβητούν, με αποτέλεσμα να μην ισχύει για έναν υποτιθέμενο «αληθινό» Σκωτσέζο. Αλλά, να το πω κι αυτό. Δεν νομίζετε ότι ο «αληθινός» Σκωτσέζος είναι μάλλον ένα επιθυμητό ιδεώδες και λιγότερο μια πιθανή πραγματικότητα;

Οπωσδήποτε, με αυτόν τον τρόπο, ο Hamish McDonald πετυχαίνει –δολίως- να αποφύγει βάσιμες κριτικές που διατυπώνονται για το επιχείρημά του.

Πώς την θυμήθηκα αυτήν τη λογική πλάνη; Την θυμήθηκα, επειδή είναι πολύ συνηθισμένη. Την χρησιμοποιεί όποιος στριμώχνεται για διάφορα ζητήματα: τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει ένας «αληθινός» αριστερός, ένας «αληθινός» ειρηνιστής, βάλτε όποιο συμπλήρωμα θέλετε. Τα στοιχεία που μας προσπορίζει η πραγματικότητα δεν μεταβάλλουν τους ισχυρισμούς μας. Όλοι αυτοί οι ανύπαρκτοι και ουτοπικοί «αληθινοί» ζουν και βασιλεύουν, παρότι τα στοιχεία της πραγματικότητας άλλα λένε. Κι επιπλέον, τι θα πει «αληθινός» και τι όχι μπορεί να το αποφασίσει και να το επιβάλει ο οποιοσδήποτε, χωρίς να απαιτείται συναίνεση, προσδιορισμός, συγκεκριμενοποίηση.

Αλήθεια, πόσο βολικό!

Πηγή για την εικόνα:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Kilt%26Sporran.jpg