Ο Αριστοφάνης για τον Ευριπίδη

 

Αχαρνείς, Θεσμοφοριάζουσες, Βάτραχοι: είναι τρεις από τις αριστοφανικές τραγωδίες στις οποίες εμφανίζεται, ανηλεώς παρωδούμενος, ο τραγικός ποιητής Ευριπίδης.

Στους Αχαρνείς (425 π.Χ.) ο τραγικός, ο οποίος εμφανίζεται ντυμένος με κουρέλια, χαρακτηρίζεται ρακιοσυρραπτάδης, παραπέμποντας στη συνήθειά του να εμφανίζει επί σκηνής ζητιάνους και ανάπηρους και να ντύνει τους βασιλιάδες του με ράκη. Αυτός, λοιπόν, είναι ο πιο κατάλληλος για να προμηθεύσει στον Δικαιόπολη την απαραίτητη σκευή, προκειμένου εκείνος να αντιμετωπίσει τους Αχαρνείς που τον κατηγορούν για προδότη μετά τη σύναψη ατομικής ειρήνης με τους Σπαρτιάτες.

Στις Θεσμοφοριάζουσες (411 π.Χ.) ο Ευριπίδης κινδυνεύει να απαχθεί και να θανατωθεί από τις γυναίκες επειδή στα έργα του τις έχει κατηγορήσει ως μοιχαλίδες, σεξομανείς και φόνισσες. Για να σωθεί, ντύνει τον Μνησίλοχο με γυναικεία ρούχα και τον στέλνει στη σφηκοφωλιά των γυναικών, που έχουν συγκεντρωθεί για τα Θεσμοφόρια, ζητώντας του να τον υπερασπιστεί. Όμως, η πλαστοπροσωπία αποκαλύπτεται και ο Ευριπίδης, που γελοιοποιείται καθώς πηγαινοέρχεται με διαφορετική αμφίεση κάθε φορά, προσπαθεί να σώσει τον γερο-Μνησίλοχο υποσχόμενος στις γυναίκες ότι δεν θα ξανακουστεί στις τραγωδίες του κακός λόγος γι’ αυτές.

Στους Βατράχους (405 π.Χ.) ο Διόνυσος, απογοητευμένος για την κατάσταση του θεάτρου στην Αθήνα, ταξιδεύει στον Άδη με σκοπό να βρει και να επαναφέρει στον πάνω κόσμο τον τραγικό ποιητή που θα μπορούσε να αναστρέψει τα πράγματα. Ποιος είναι αυτός ο ποιητής; Ο Αισχύλος, πιστός στην κλασική παράδοση της τραγωδίας ή ο νεωτεριστής Ευριπίδης; Οι δύο τραγικοί διασταυρώνουν τα ξίφη τους στον τραγικό αγώνα που διοργανώνεται. Η πλοκή των έργων, οι προθέσεις των ποιητών, η γλώσσα και το ύφος τους, η ηθική, και πολλά άλλα αξιολογούνται και συγκρίνονται. Έχετε αμφιβολία για το ποιος ήταν ο νικητής αυτού του απ’ αρχής μεροληπτικού αγώνα; Παρόλο που ο Διόνυσος επιχειρεί να χρυσώσει το χάπι, ισχυριζόμενος ότι εκτιμά τον Ευριπίδη αλλά επιλέγει τον Αισχύλο όχι επειδή υπερτερεί αισθητικά αλλά επειδή αυτός έχει περισσότερες πιθανότητες να σώσει την Αθήνα, δεν μπορεί να αποφύγει τα πικρόχολα σχόλια και τις χλευαστικές αναφορές στον καημένο τον Ευριπίδη.

Το περίπου «παθολογικό» μένος του Αριστοφάνη για τον Ευριπίδη, που ξεπερνάει ακόμα και το μένος του για τον πολιτικάντη Κλέωνα, δεν μπορούσε να αγνοηθεί από τους Αθηναίους. Ο Κρατίνος, κωμικός ποιητής κι αυτός και μέγας αντίπαλος του Αριστοφάνη, έπλασε μια πολύ φανταχτερή σύνθετη λέξη για να αποδώσει το φαινόμενο: εὐριπιδαριστοφανίζειν.   

 

Πηγή για την εικόνα:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:%27Thesmophoria%27_by_Francis_Davis_Millet,_1894-1897.jpg

Ποιητικές ουτοπίες

Ο Αριστοφάνης και η θαυμαστή του Νεφελοκοκκυγία (Νεφέλες=Σύννεφα + Κόκκυγες=Κούκοι) στους Όρνιθες είναι η πρώτη γνωστή ποιητική ουτοπία. Στα ρωμαϊκά χρόνια την έμπνευση του Αριστοφάνη αξιοποίησε ο Λουκιανός. Στην Αληθή Ιστορίαν ο ήρωας επισκέπτεται τη Νεφελοκοκκυγία, όμως το κωμικό αποτέλεσμα δεν είναι ανάλογο με εκείνο της αριστοφανικής κωμωδίας. Στο Βυζάντιο, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄, λάτρης του κρασιού και των οργίων, οργανώνει ιερόσυλες φάρσες, στις οποίες παρωδεί τα μυστήρια και τους ιερείς όπως κάνει στους Όρνιθες ο Αριστοφάνης. Η συγγένεια είναι οπωσδήποτε μακρινή, δεδομένου ότι η τολμηρή αριστοφανική σάτιρα δεν βρίσκει συνέχεια ή έστω μίμηση. Ωστόσο, ο Αριστοφάνης είναι ο πρώτος Έλληνας δραματουργός του οποίου το έργο τυπώνεται στο εργαστήριο του Aldus Manutius από τον Μάρκο Μουσούρο. Το 1498 εκδίδεται η editio princeps των αριστοφανικών έργων –αν και όχι όλων. Οι Όρνιθες, πάντως, δεν είναι το αγαπημένο έργο του Μεσαίωνα. Χαλαρή αναφορά στην τριμελή επιτροπή των θεών που καταφθάνει στη Συννεφούπολη (τώρα δεν είναι πια θεοί, αλλά μάγισσες) υπάρχει, τον 13^ο αιώνα, στο Jeu de la Feuillée (Παιχνίδι της Φυλλωσιάς) του Adam de la Halle.

Χρειάζεται να φτάσει ο 16^ος αιώνας για να ξαναζεσταθεί το ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη αριστοφανική κωμωδία. Έτσι, το 1578, ο Pierre de Loyer γράφει τη δική του Νεφελοκοκκυγία, στην οποία οι δύο ήρωες, ο Gerrin και ο Conrad, βγαίνουν για να αναζητήσουν κι αυτοί την πόλη των κούκων. Και ο François Rabelais στο έργο του Pantagruel δημιουργεί την πρώτη ουτοπία της γαλλικής λογοτεχνίας, το Abbaye de Thélème (από την ελληνική λέξη «θέλημα»), όπου οι κάτοικοι είναι πουλιά όπως και της αριστοφανικής Συννεφούπολης.

Abbaye de Thélème

Από τον 18^ο αιώνα και μετά, ο άνθρωπος είναι, καταπώς φαίνεται, πιο επιρρεπής στη φυγή. Ο Goethe, στο έργο του με τον πανομοιότυπο αριστοφανικό τίτλο Die Vögel (Οι Όρνιθες), δίνει στους ήρωές του, που χτίζουν μια πόλη στα σύννεφα, τα ονόματα των αριστοφανικών ηρώων (ως Treufreund αποδίδεται το όνομα Πεισθέταιρος), ορίζει για οδηγό τους μια κουκουβάγια, ενώ ο Έποψ ονομάζεται Maximus Polycacaromerdicus. Ο Goethe απομακρύνεται βέβαια αρκετά από τον Αριστοφάνη, αλλά το χιούμορ του αρχαίου κωμικού φαίνεται ότι εμπνέει ακόμα. Ο ρομαντικός 19^ος αιώνας επιδιώκει ακόμα πιο ακραίες -«θανατηφόρες»- φυγές. Το αριστοφανικό έργο, όμως, είναι παρόν, ως θεματική αλλά και ως γλωσσικό ιδίωμα, κατά τον 20^ό αιώνα. Πρώτα-πρώτα, στο θεατρικό έργο Chantecler του Edmond Rostand κι έπειτα στη θρυλική κωμωδία του Jules Romain Donogoo. Η πόλη Mahagonny από το έργο του Berthold Brecht Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny (Η άνοδος και η πτώση της πόλης Μαχάγκοννυ) έχει δυο αρχηγούς που θυμίζουν πολύ τον Πεισθέταιρο και τον Ευελπίδη. Το 1927 ο Αμερικανός Donald Oenslager  κατασκευάζει επιτέλους την πόλη των πουλιών.

Chantecler

Και μια τελευταία επιβίωση –ελληνικής κοπής- ποιητικής ουτοπίας, που, αν και δεν έχει σχέση με την αριστοφανική ουτοπία των ορνίθων, κουβαλάει ένα κάποιο ειδωλολατρικό στοιχείο. Είναι η εμπειρίκεια ουτοπία του Μεγάλου Ανατολικού. Στη δική του «ανθρωπότητα της νέας εποχής» μόνος θεός θα είναι ο οργιώδης Παν και πρόεδρος ο «γενάρχης» Walt Whitman.

Πηγές για τις εικόνες:

https://fr.wikipedia.org/wiki/Abbaye_de_Th%C3%A9l%C3%A8me#/media/File:Th%C3%A9l%C3%A8me-Lenormant.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/Chantecler_(play)#/media/File:The_canadian_magazine_of_politics,_science,_art_and_literature,_November_1910-April_1911_(1893)_(14591261188).jpg