Οι έξι Μεταφυσικοί Στοχασμοί του Descartes

Έξι στοχασμοί που αναπτύσσονται σε έξι ημέρες, όσες και οι ημέρες δημιουργίας του κόσμου. Αυτό είναι το περιεχόμενο του έργου του René Descartes Méditations métaphysiques (Μεταφυσικοί Στοχασμοί). Εντελώς τηλεγραφικά, λοιπόν:

Στον Πρώτο Στοχασμό, ο Descartes αναφέρεται στους λόγους που μας οδηγούν να σκεφτόμαστε με βάση την αμφιβολία για όλα. Η αμφιβολία είναι αναγκαία, διότι βοηθάει τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τις προκαταλήψεις και να οδηγηθεί στην αλήθεια.

Στον Δεύτερο Στοχασμό, με αφετηρία την αμφιβολία, ο φιλόσοφος αναζητεί την ύπαρξη ενός δείγματος βεβαιότητας ή την τελική απόρριψη κάθε βεβαιότητας. Ένα μόνο είναι βέβαιο: ότι δεν υπάρχει τίποτα βέβαιο. Το μόνο πράγμα για το οποίο είμαστε βέβαιοι είναι το ότι αμφιβάλλουμε, δηλαδή το ότι σκεπτόμαστε. Αφού παραδεχόμαστε ότι σκεφτόμαστε, τότε υπάρχουμε. Αυτό είναι το περίφημο cogito ergo sum. Ο άνθρωπος είναι πράγμα σκεπτόμενο που αμφιβάλλει. Ο Descartes οδηγείται έτσι στην πρώτη βεβαιότητα, που είναι η δική του ύπαρξη.

Στον Τρίτο Στοχασμό, ο φιλόσοφος διερευνά την ύπαρξη άλλων όντων πέρα από το σκεπτόμενο υποκείμενο. Αναφέρεται, λοιπόν, στις έμφυτες ιδέες, σε αυτές δηλαδή που υπάρχουν μέσα μας, και αναζητεί την προέλευσή τους. Για τον φιλόσοφο αληθινό είναι οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με σαφήνεια και ευκρίνεια. Μέσα στο πνεύμα μας υπάρχουν οι ιδέες, και αυτές οφείλονται σε κάποιο αίτιο. Μια ανώτερη αιτία είναι η ιδέα που δημιουργεί όλες τις άλλες. Τούτη την ανώτερη ιδέα μόνον ένα τέλειο ον θα μπορούσε να την δημιουργήσει και αυτό το τέλειο ον είναι ο Θεός. Επομένως, η ιδέα ενός υπέρτατου τέλειου όντος έχει αντικειμενική πραγματικότητα, πράγμα που αποδεικνύει ότι είναι δημιούργημα ενός τέλειου όντος, δηλαδή του Θεού. Η ιδέα του Θεού είναι μέσα μας και έχει ως αίτιο τον ίδιο το Θεό. Ο Θεός είναι το μόνο ον που υπάρχει καθ’ εαυτό. Έτσι ο Descartes οδηγείται στη δεύτερη βεβαιότητα, που είναι η ύπαρξη του Θεού.

Από τον Τέταρτο Στοχασμό και εξής η διαδρομή αλλάζει και από το πνεύμα καταλήγουμε στο σώμα, από τον νου στη φαντασία, στις αισθήσεις. Ο άνθρωπος οδηγείται στη γνώση των άλλων πραγμάτων μέσω της γνώσης του Θεού. Ο Θεός, ως τέλειο ον, δεν είναι δυνατόν να μας παραπλανά. Η πλάνη οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος δεν συγκρατεί τη βούλησή του μέσα στα επιτρεπτά όρια, αλλά την επεκτείνει και σε επίπεδο που δεν κατανοεί. Η στέρηση έχει σχέση με την ίδια την ανθρώπινη πράξη, και όχι με την ικανότητα που έλαβε από τον Θεό. Ο άνθρωπος έχει προικιστεί από τον Θεό με ελευθερία βούλησης, αλλά είναι δικό του σφάλμα αν δεν μπορεί να την αξιοποιήσει.

Στον Πέμπτο Στοχασμό, γίνεται λόγος για την ουσία των υλικών πραγμάτων, δίνεται δηλαδή έμφαση σε αυτά που συλλαμβάνουμε με σαφήνεια. Υπάρχουν μέσα μας ιδέες ορισμένων πραγμάτων που δεν δημιουργούνται από εμάς, αλλά έχουν τη δική τους υπόσταση, όπως για παράδειγμα η καθορισμένη φύση ενός τριγώνου που αποδεικνύεται από τις ιδιότητες του τριγώνου. Ο Descartes αναγνωρίζει τη βεβαιότητα των μαθηματικών και γεωμετρικών αληθειών, και μέσα από αυτές παρουσιάζει μια νέα απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Αφού δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί από την ουσία του τριγώνου το ότι το μέγεθος των τριών γωνιών ισούται με δύο ορθές, ακόμα περισσότερο η ύπαρξη δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί από την ουσία του Θεού. Η βεβαιότητα και η αλήθεια των επιστημών εξαρτάται από τη γνώση του Θεού.

Στον Έκτο Στοχασμό, διαχωρίζεται η νόηση από τη φαντασία. Όταν το πνεύμα βρίσκεται στη διαδικασία της νόησης, στρέφεται στον εαυτό του και ελέγχει τις ιδέες που βρίσκονται σ’ αυτό, ενώ, όταν φαντάζεται, στρέφεται στο σώμα και παριστάνει μια σωματική μορφή. Η σύλληψη της ιδέας με εικόνα είναι έργο της φαντασίας, διαφορετικά, χωρίς εικόνα, είναι έργο του καθαρού πνεύματος. Σε αυτόν τον Στοχασμό γίνεται επανασύνδεση σώματος και πνεύματος, χωρίς όμως συγχώνευση.

Πηγή για τις εικόνες:

https://www.britannica.com/biography/Rene-Descartes

Φιλοσοφικοί διάλογοι: René Descartes, Μεταφυσικοί Στοχασμοί

Tο 1640 ο René Descartes έχει ολοκληρώσει το έργο του με τίτλο Meditationes de prima philosophia, πιο γνωστό με το όνομα Méditations métaphysiques (Μεταφυσικοί Στοχασμοί). Το έργο αυτό, γραμμένο στα λατινικά και άρα απευθυνόμενο σε λόγιους και διανοούμενους, είναι η δεύτερη, μετά το Discours de la methode (Λόγος περί της μεθόδου), «αφήγηση» στην οποία ο φιλόσοφος περιγράφει τη μεταφυσική του μάχη ενάντια στην αμφιβολία. 

Όμως, τον Descartes τον τρώει η ανησυχία ότι ένα τέτοιο έργο, στο οποίο εκτίθενται μεταξύ άλλων και οι αποδείξεις του για την ύπαρξη του Θεού, δεν θα γινόταν θετικά δεκτό, θέτοντας σε κίνδυνο και την προσωπική του ελευθερία. Γι’ αυτό, κοινοποιεί το χειρόγραφο σε διακεκριμένους σύγχρονούς του θεολόγους και φιλοσόφους, με σκοπό να δοκιμάσει την πειθώ των επιχειρημάτων του και να συγκεντρώσει τις αντιρρήσεις και τις υποδείξεις τους. Έτσι γεννιούνται οι Πρώτες Αντιρρήσεις, μερικές από τις οποίες αρκετά εκτεταμένες, τις οποίες ακολουθούν οι Πρώτες Απαντήσεις του Descartes. Με αυτόν τον τρόπο, το έργο ανοίγει έναν πρωτοφανή διάλογο στην ιστορία της Φιλοσοφίας.

Στη συνέχεια, ο Descartes, για να νιώσει ακόμα πιο ασφαλής –οι καταδίκες του Giordano Bruno και του Galileo Galilei είναι πολύ νωπές-, στέλνει το έργο του, μαζί με τις Πρώτες Αντιρρήσεις και τις Πρώτες Απαντήσεις, στον επιστήθιο φίλο του και ιερέα Marin Mersenne. Εκείνος αναζητεί για χάρη του κριτές και σε σύντομο χρονικό διάστημα συλλέγει επτά σειρές Αντιρρήσεων, οι οποίες διατυπώνονται κατά σειράν: από τον Δανό θεολόγο Johannes Caterus, από διάφορους θεολόγους μη κατονομαζόμενους, από τον Άγγλο φιλόσοφο και προτεστάντη στο θρήσκευμα Thomas Hobbes, από τον Γάλλο φιλόσοφο Antoine Arnauld, από τον Γάλλο φιλόσοφο και ιερέα Pierre Gassendi, από διάφορους μη κατονομαζόμενους φιλοσόφους, από τον Ιησουίτη Pierre Bourdin. Ο Descartes απαντά σε όλες αυτές με το ύφος που προσιδιάζει σε καθεμιά. Επιπλέον, ζητάει επίσημη επιδοκιμασία από τους θεολόγους της Σορβόννης, η οποία όμως δεν του δίνεται ποτέ.

Το έργο εκδίδεται για πρώτη φορά τον Αύγουστο του 1641 στο Παρίσι (και όχι στην Ολλανδία όπου κατοικεί ο φιλόσοφος) με τον πλήρη τίτλο Meditationes de prima philosophia, in qua Dei existentia et animae immortalitas demonstratur (Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, όπου αποδεικνύεται η ύπαρξη του Θεού και η αθανασία της ψυχής). Σε αυτήν την έκδοση γίνεται ρητή αναφορά στις αντιλογίες και στις σχετικές απαντήσεις του Descartes, και μάλιστα με την παράκληση του φιλοσόφου προς τους αναγνώστες, στον πρόλογο της έκδοσης, να μελετήσουν και τις μεν και τις δε πριν βιαστούν να αξιολογήσουν το έργο του.

Το έργο είναι αφιερωμένο «στους Κυρίους Κοσμήτορες και Διδάκτορες της εκκλησιαστικής Σχολής Θεολογίας του Παρισιού»!

Πηγή για την εικόνα:

https://en.wikipedia.org/wiki/Meditations_on_First_Philosophy#/media/File:Meditationes_de_prima_philosophia_1641.jpg