Πέμπτη 27 Δεκεμβρίου 2012

Το θαύμα του Dickens


Πριν από 169 χρόνια, στις 19 Δεκεμβρίου, στη βικτωριανή Αγγλία, η οποία τότε, αφενός, ζούσε στον αστερισμό της Βιομηχανικής Επανάστασης και, αφετέρου, άρχιζε να στολίζει χριστουγεννιάτικα δέντρα (συνήθεια που την εισήγαγε ο σύζυγος της βασίλισσας, ο γερμανικής καταγωγής Αλβέρτος), εγκαταλείποντας τον πατροπαράδοτο εορτασμό των Χριστουγέννων, κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Chapman & Hall το βιβλίο του Charles Dickens με τίτλο A Christmas Carol (Χριστουγεννιάτικα κάλαντα).


Πρωταγωνιστής ήταν ο τσιγγούνης και άσπλαχνος Ebenezer Scrooge, ο οποίος αδιαφορούσε για όλους τους ανθρώπους, τον ενδιέφερε μόνον το χρήμα και μισούσε τα Χριστούγεννα επειδή το μόνο που του προσέφεραν ήταν ένας ακόμα χρόνος στην πλάτη του.  Καμιά τρυφερότητα, καμιά ευαισθησία δεν είχαν θέση στη ζωή του.

Ο Jim Carrey ως Scrooge στην ταινία του Robert Zemeckis (2009)

Όταν αρχίζει η ιστορία είναι παραμονή Χριστουγέννων και ο Scrooge έχει κάμποσες κακές πράξεις να ενοχλούν τη συνείδησή του. Τότε ξαφνικά, ενώ βρίσκεται ολομόναχος στο σπίτι του, εμφανίζεται μπροστά του το φάντασμα του πεθαμένου συνεργάτη του, του Jacob Marley, που στη ζωή του ήταν εξίσου δύστροπος και άπληστος με τον Scrooge, για να τον προειδοποιήσει για τα μαρτύρια που τον περιμένουν αν δεν αλλάξει ζωή όσο ακόμα είναι καιρός. Τα τρία φαντάσματα που τον επισκέπτονται στη συνέχεια, το φάντασμα των περασμένων, των παροντικών και των μελλοντικών Χριστουγέννων, του δείχνουν ολοζώντανα πόσο άθλια ήταν και θα είναι η ζωή του αν εξακολουθήσει να συμπεριφέρεται με τον ίδιο μίζερο και άκαρδο τρόπο. Και τότε γίνεται το θαύμα! Ο Scrooge αλλάζει και μαθαίνει να γιορτάζει τα Χριστούγεννα κάνοντας τους γύρω του ευτυχισμένους.
Με αυτό του το έργο ο Dickens μας κληροδότησε τον διασημότερο τσιγγούνη της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ταυτόχρονα ανανέωσε τις χριστουγεννιάτικες παραδόσεις της πατρίδας του, αλλά βρήκε και την ευκαιρία να θίξει για μια ακόμα φορά το πρόβλημα της φτώχειας στη βιομηχανική Αγγλία του καιρού του.

Ο Disney εμπνεύστηκε τον τσιγγούνη ήρωά του Scrooge McDuck 
                               από το έργο του Dickens

Κυρίως όμως, ο Dickens μας διαβεβαιώνει πως η μαγεία είναι κομμάτι της ζωής μας και το θαύμα είναι δυνατόν.

         Σκίτσο του Dickens (1842)

Κυριακή 23 Δεκεμβρίου 2012

Τρίτη 18 Δεκεμβρίου 2012

O Gustav Klimt και οι γυναίκες


Τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα. Είναι η εποχή της Belle Époque. Τίποτα δεν προετοιμάζει τους ανθρώπους για τη φρίκη που θα ακολουθήσει. Η Βιέννη ζει μια δίχως προηγούμενο άνθιση. Ο Sigmund Freud, ο Otto Wagner, ο Gustav Maller, ο Arnold Schoenberg, ο Gustav Klimt είναι μερικοί από τους επώνυμους κατοίκους της. Τα γλέντια και οι απολαύσεις είναι στην ημερήσια διάταξη. Ο ερωτισμός είναι διάχυτος. Ο Freud αναλαμβάνει να τον ερμηνεύσει, ο Klimt αναλαμβάνει να τον ζωγραφίσει.


                        Νερόφιδα II (Φίλες). 1904-1907. 
   Χρυσός και τέμπερα σε περγαμηνή. Ιδιωτική συλλογή

Απόσχιση (Sezession) λέγεται το καλλιτεχνικό κίνημα της Βιέννης που είχε πρωτεργάτη τον Klimt. Όσοι καλλιτέχνες συμμετέχουν απορρίπτουν τον ακαδημαϊσμό και επιδιώκουν να απελευθερωθούν από τους φραγμούς που δημιουργεί στην τέχνη τους ο κοινωνικός και πολιτικός περίγυρος. Ο Klimt, πρώτος και καλύτερος, δεν διστάζει να προκαλέσει με τα έργα του. Κάθε έργο του είναι και ένα σκάνδαλο, κυρίως εξαιτίας του ερωτισμού που αποπνέει, αλλά και της αιρετικής του θέσης για το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης και της αμφισβήτησής του για την αξία και την αποτελεσματικότητα της επιστήμης. Μένουν τα θρησκευτικά ταμπού, αλλά και σ’ αυτά ο Klimt τολμάει να επιτεθεί όταν ζωγραφίζει την ηρωίδα Ιουδήθ ως μια βαμπ που βρίσκεται περίπου σε κατάσταση οργασμού.

Ιουδήθ I. 1901. Ελαιογραφία σε μουσαμά. 
Βιέννη, Πινακοθήκη Μοντέρνας Τέχνης

Τα έργα του Klimt είναι ένας τολμηρός ύμνος στον γυναικείο ερωτισμό, σ’ αυτόν που είναι το ίδιο κοντά στη ζωή και στον θάνατο. Το σύμπαν του είναι σχεδόν αποκλειστικά γυναικείο και οι ηρωίδες του είναι γεμάτες αισθησιασμό και δύναμη. Γυναίκες της αριστοκρατίες ή πόρνες, νέες ή μεγάλης ηλικίας, γυναίκες με τις οποίες έσμιξε ερωτικά ή όχι, γυναίκες που κινούνται ή στέκονται, όρθιες, καθιστές ή ξαπλωμένες, έτοιμες να φιλήσουν ή να φιληθούν, πάντα όμως διαθέσιμες, μοιραίες, σε ερωτική προσμονή ή σε ερωτική έκσταση. Μια τέχνη ηδονοβλεπτική. Ηδονοβλεπτική και η δική μας ματιά απέναντι σ’ αυτό το έργο.

                     Η Emilie Flöge
            σύντροφος του Klimt. 1902. 
              Ελαιογραφία σε μουσαμά. 
Ιστορικό Μουσείο της Πόλης της Βιέννης

Οι φιλάρεσκες κυρίες της υψηλής βιεννέζικης κοινωνίας πληρώνουν όσο-όσο για ένα πορτραίτο τους ζωγραφισμένο από τον Gustav Klimt. Είναι αυτός που ξέρει πώς να αναδεικνύει τον αισθησιασμό τους διατηρώντας, από την άλλη, τα προσχήματα της αυστηρής «βικτωριανής» ηθικής που κυριαρχεί στην πόλη. Τα σώματα των γυναικών που ποζάρουν μπροστά του ολόγυμνες ντύνονται με βαριά, φανταχτερά ρούχα και περιβάλλονται από ένα σωρό «άσχετες» διακοσμητικές λεπτομέρειες. Τεράστια καπέλα, εντυπωσιακά γούνινα μανσόν, ανατολίτικα μοτίβα, γεωμετρικά σχέδια, σπείρες, καμπυλότητες και πολύχρωμα στυλιζαρισμένα άνθη, όλα επιστρατεύονται, επιφανειακά για να κρύψουν, στην πραγματικότητα για να τονίσουν τον θηλυκό ερωτισμό και τη γυναικεία κυριαρχία.
Η Art Nouveau βρίσκει στο πρόσωπο του Klimt τον ιδεώδη εκπρόσωπό της στη ζωγραφική και ο αστικός καθωσπρεπισμός βρίσκει τον πιο επικίνδυνο πολέμιό του.

                                    Η παρθένος. 1913. 
             Ελαιογραφία σε μουσαμά. Πράγα, Εθνική Πινακοθήκη

Όταν, το 1918,  ο Gustav Klimt πεθαίνει, ο πρώτος μεγάλος πόλεμος έχει πια σαρώσει αυτή τη ζωική μέθη που έδινε τον τόνο στην προπολεμική Βιέννη. Τα έργα του μένουν για να θυμίζουν πόσο πολύτιμες αλλά και πόσο εφήμερες είναι οι στιγμές της ηδονής και της ευδαιμονίας.  

                    Προσωπογραφία της Adele Bloch-Bauer I. 1907. 
   Ελαιογραφία, χρυσός σε μουσαμά. Βιέννη, Αυστριακή Πινακοθήκη

Παρασκευή 14 Δεκεμβρίου 2012

Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ


Λονδίνο. 1890. Στο περιοδικό Lippincotts Magazine δημοσιεύεται μια νουβέλα γραμμένη από έναν τριανταεξάχρονο συγγραφέα ιρλανδικής καταγωγής. Τίτλος της The Picture of Dorian Gray (Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ) και το όνομά του συγγραφέα της Oscar Wilde.


Το έργο σκανδάλισε τους κριτικούς της εποχής, οι οποίοι το θεώρησαν ανήθικο και χυδαίο. Την επόμενη χρονιά, το έργο εκδόθηκε στην τελική του μορφή. Ήταν η εποχή, μέσα στην καρδιά της αυστηρής βικτωριανής περιόδου, που ο Oscar Wilde συνδέθηκε ερωτικά με τον νεαρό αριστοκράτη Alfred Douglas, τον επονομαζόμενο Bosie, γιο του 9ου Μαρκήσιου του Queensberry. Ο συγγραφέας φρόντισε, σε αυτήν τη νέα έκδοση, να απαλείψει πολλά από τα στοιχεία που ενόχλησαν το κοινό του στην πρώτη έκδοση. Ωστόσο, στη δίκη που έγινε το 1895, στην οποία ο Oscar Wilde καταδικάστηκε σε δύο ετών καταναγκαστικά έργα με την κατηγορία της ομοφυλοφιλίας, το βιβλίο αυτό υπήρξε ιδιαιτέρως επιβαρυντικό στοιχείο.

Ο Oscar Wilde και ο Alfred Douglas

Η υπόθεση του έργου. Ένας όμορφος νεαρός, ο Dorian Gray πείθεται από τον μέντορά του, τον λόρδο Henry Wotton, πως το μόνο πράγμα που αξίζει στη ζωή είναι η ομορφιά. Ο Dorian παρασύρεται στις πιο ταπεινές ηδονές και επιδίδεται στις πιο χαμερπείς πράξεις. Ποτό, χαρτοπαιξία, έρωτας, δολοφονίες. Ο αθώος νεαρός επαρχιώτης γίνεται ένας διεφθαρμένος άντρας της ανώτερης τάξης. Η ηθική δεν έχει γι’ αυτόν καμία αξία, ακριβώς όπως το πίστευε ο λόρδος Wotton. Το μόνο που μετράει είναι η ηδονή. Κι ενώ βουλιάζει όλο και περισσότερο στη χυδαιότητα και τη διαφθορά, η τέλεια ομορφιά του παραμένει ανέπαφη σε πείσμα του χρόνου που κυλάει. Όμως, η ψυχή του, που έχει εγκαταλείψει το ανθρώπινο σώμα του και έχει εγκατασταθεί στο πορτραίτο του, το οποίο φιλοτέχνησε ο ζωγράφος Basil Hallward, πάσχει. Σε κάθε του ατιμία μια ρυτίδα χαράζεται πάνω στον καμβά, σε κάθε του βρομιά μια γκριμάτσα τσαλακώνει το ζωγραφισμένο πρόσωπο. Το πορτραίτο φορτώνεται με τις αμαρτίες του Dorian, ενώ εκείνος παραμένει αιώνια νέος: ένα εντελώς φαουστικό θέμα.

 Ο Dorian Gray (Hurd Hatfield) μπροστά στο πορτραίτο του
                        στην ομώνυμη ταινία του 1945

Ο Dorian απελευθερώνεται από τα μάγια της σκληρότητας, της ματαιότητας και της απληστίας τη στιγμή που πεθαίνει. Ακριβώς εκείνη τη στιγμή, το πρόσωπο και το σώμα του δείχνουν επιτέλους την πραγματική του ηλικία, ενώ το πορτραίτο χάνει την τρομακτική του όψη και γίνεται και πάλι ένα άψυχο αντικείμενο.

Ο Dorian Grey (Ben Barnes) 
στην ομώνυμη ταινία του 2009

Ο εαυτός και η τυραννία του διπλού του, όπου το φάντασμα εμφανίζεται πιο πραγματικό από το εγώ και στο τέλος το καταπίνει (όπως το ανέλυσε ο Jacques Lacan και το περιέγραψε ο Clément Rosset), η υποκρισία, η βιτρίνα του καθωσπρεπισμού, η ηθική ευθύνη του ανθρώπου: αυτά είναι τα θέματα που θίγει σε τούτο το έργο ο αιρετικός Oscar Wilde, επεκτείνοντας και διευρύνοντας τον δρόμο που άνοιξαν πριν από αυτόν ο Goethe στον Faust (Φάουστκαι ο Balzac στο La peau de chagrin (Το μαγικό δέρμα).


Πηγές για τις εικόνες:
http://www.imdb.com/title/tt1235124/

Δευτέρα 10 Δεκεμβρίου 2012

Το μαγικό δέρμα

To 1831 ο Γάλλος συγγραφέας Honoré de Balzac έγραψε και κυκλοφόρησε σε 750 αντίτυπα ένα βιβλίο με τίτλο La peau de chagrin (Το μαγικό δέρμα). Το βιβλίο είχε μεγάλη επιτυχία, καθιέρωσε τον Balzac ως συγγραφέα και του έδωσε τη δυνατότητα να κερδίσει 4000 φράγκα από το νέο συμβόλαιο, για άλλα 1200 αντίτυπα, που υπέγραψε με τον εκδότη του.  


Η υπόθεση του έργου τοποθετείται στο Παρίσι των αρχών του 19ου αιώνα. Ένας νέος άνδρας, ο Raphaël de Valentin, που έχει χάσει στη χαρτοπαιξία και τα τελευταία του χρήματα και έχει πάρει απόφαση να πέσει στον Σηκουάνα, ανακαλύπτει σε κάποιο παράξενο μαγαζί ένα κομμάτι δέρμα (shagreen είναι το τραχύ δέρμα που προέρχεται από την πλάτη του αλόγου και chagrin στα γαλλικά σημαίνει θλίψη) που έχει τη δύναμη να του ικανοποιεί όλες του τις επιθυμίες, ενώ εκείνο, κάθε φορά, παρουσιάζει ένα ζάρωμα στη λεία του επιφάνεια. Όλα φαντάζουν ιδανικά, όμως υπάρχει και κάτι ακόμα: κάθε φορά που το δέρμα κάνει μια ευχή του πραγματικότητα, απορροφά από τον Raphaël ένα μέρος από τη φυσική του ενέργεια. Το δίλημμα του ανθρώπου ανάμεσα στα εφήμερα υλικά αγαθά και την επιθυμία για πραγματική ευτυχία είναι το κεντρικό θέμα του βιβλίου. Με τα λόγια του Balzac, ο άνθρωπος έχει μπροστά του τρεις επιλογές: vouloir (=θέληση), pouvoir (=δύναμη), savoir (=γνώση). Ο νεαρός επιλέγει τα δύο πρώτα και ζει μπουκωμένος με πλούτη, έρωτα και δόξα. Όμως, σιγά-σιγά και επώδυνα, αρχίζει να διαπιστώνει την αθλιότητα και τη μιζέρια της ζωής του και, την ώρα που πεθαίνει, αντιλαμβάνεται με τραγικό τρόπο πως ό,τι άξιζε πραγματικά το είχε πλάι του.


Από την τηλεταινία του Alain Berliner (2010)
            Raphaël o Thomas Coumans

Το περίεργο είναι πως Το μαγικό δέρμα  που σκότωσε τον κάτοχό του, τον απερίσκεπτο ο Raphaël, χάρισε στον συγγραφέα του τη σύντροφο της ζωής του, την πολωνέζα βαρόνη Ewelina Hańska, η οποία, στη μακρινή πατρίδα της, την Ουκρανία, έμαθε για εκείνον, παρήγγειλε και διάβασε τα βιβλία του και του έγραψε ένα γράμμα υπογράφοντας ως LEtrangère (=Η Ξένη).


Το βιβλίο αυτό του Balzac ήταν η βάση για το λιμπρέτο της όπερας Die tödlichen Wünsche του Giselher Klebe, που γράφτηκε το 1959, ενώ φαίνεται ότι και ο Sigmund Freud το εκτίμησε πολύ. Επίσης, υποστηρίζουν ορισμένοι μελετητές, υπήρξε η βασική έμπνευση του Oscar Wilde για το δικό του έργο, The Portrait of Dorian Gray (Το πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ).


Πηγές για τις εικόνες:

Πέμπτη 6 Δεκεμβρίου 2012

Clément Rosset (Μέρος Β΄)


Πόσες αυταπάτες ομορφαίνουν τη ζωή μας! Και πώς να απαλλαγεί κανείς από αυτές, όταν, κοιτάζοντας γύρω του και μέσα του, έρχεται αντιμέτωπος με την αβάσταχτη σκληρότητα του πραγματικού; Ο άνθρωπος νιώθει την ωμότητα του πραγματικού και, για να διαφυλάξει τη ζωή του (να μην αυτοκτονήσει) και την πνευματική του διαύγεια (να μην τρελαθεί), καταφεύγει σε ένα σωρό πονηριές.
Ολόκληρη η ανθρώπινη ζωή είναι ένα παιχνίδι παραμορφωτικού καθρέφτη. Στην καθημερινή μας ζωή, μια προδοσία ή μια απάτη, που θα έπρεπε αναπόφευκτα να αναποδογυρίσουν όλες μας τις παραδοχές, γίνονται αποδεκτές ως γεγονότα που μας πληγώνουν μεν, αλλά μας ανακουφίζει η σκέψη ότι τα γεγονότα αυτά δεν επηρεάζουν τη ζωή μας. Η προδοσία και η απάτη συνέβησαν, αλλά, παρόλα αυτά, θεωρούμε ότι τα πρόσωπα που τις διέπραξαν εξακολουθούν να μας είναι πιστά και αφοσιωμένα.

O Οιδίπους ζωγραφισμένος από τον Ingres
(1808, ελαιογραφία σε καμβά, Λούβρο, Παρίσι)

Όμως, και σε πεδίο γενικότερο από την ανθρώπινη καθημερινότητα, καλλιεργούμε καθησυχαστικές αυταπάτες. Πόσες φορές δεν έχουμε διαπιστώσει ότι η πραγματικότητα έχει μεγαλύτερη φαντασία από εμάς; Ελπίζουμε ότι το γεγονός που περιμένουμε θα συμβεί μεν, αλλά αλλού και με άλλον τρόπο. Η πραγματικότητα διαλέγει πάντα τον πιο απλό δρόμο για να εκπληρώσει ακόμα και την πιο «λοξή» πιθανότητα. Προσπαθούμε με νύχια και με δόντια να ξεγλιστρήσουμε από το πραγματικό, μηχανευόμαστε έναν σωρό ελιγμούς. Στο τέλος όλες μας οι υπεκφυγές δεν θα καταφέρουν τίποτα άλλο παρά να μας φέρουν πιο κοντά σε εκείνο που θέλαμε να αποφύγουμε. Το παιχνίδι του σκύλου και της γάτας, που φέρει το όνομα τραγική ειρωνεία και βρίσκει την πιο χαρακτηριστική εφαρμογή στην περίπτωση του Οιδίποδα, είναι βασική συνιστώσα της ανθρώπινης ζωής, καθώς υποδεικνύει την ευπάθεια και τους εγγενείς περιορισμούς της φύσης μας. Δεν υπάρχει τρόπος να αποφύγουμε το πραγματικό. όσο κι αν του αποκλείσουμε τις διόδους, θα υπάρχουν πλευρές μας που θα μένουν αφύλαχτες, εύκολη λεία για κάθε εχθρό –και από τέτοιους άλλο τίποτα!
Μετά είναι η μεγάλη αυταπάτη της μεταφυσικής. Εδώ δεν πρόκειται πια μόνο για τη φθαρτή και εφήμερη ζωούλα μας, αλλά για ό,τι αναπότρεπτα έπεται: πρόκειται για τον θάνατό μας. Αυτόν κυρίως προσπαθούμε να απωθήσουμε ή να λησμονήσουμε με ένα πλήθος από υποκατάστατα. Αδύνατη προσπάθεια. Ο θάνατος είναι ένα ραντεβού στο οποίο όλοι θα παραβρεθούμε. Μπροστά στο ανέφικτο της προσπάθειας, μία λύση απομένει: να επινοήσουμε έναν άλλον κόσμο, ανέγγιχτο από τη φθορά και τον θάνατο. Από τον Πλάτωνα μέχρι σήμερα, οι πιο διαφορετικές φιλοσοφίες επιδιώκουν να μας προσφέρουν ελπίδα και παρηγοριά. Ο άλλος κόσμος, το anywhere out of the world του Baudelaire, στοιχειώνει τέτοιες μεταφυσικές προσπάθειες για να συγκαλυφθεί το αμείλικτο nowhere out of the world.
Και το πιο τραγικό: η αδυναμία μας να γνωρίσουμε και να αποδεχθούμε τον εαυτό μας, όχι μόνο σε ψυχοπαθολογικές περιπτώσεις αλλά και, όπως μας το υποδεικνύει η λακανική ψυχανάλυση, μέσα στα πλαίσια της κανονικότητας, αδυναμία που μας υποχρεώνει να αναζητούμε έναν άλλο εαυτό απαλλαγμένο από εκείνη την ποιότητα του δικού μας εαυτού η οποία μας καταθλίβει. Ποιος είναι ο αληθινός; Εγώ ή ο Άλλος, το φάντασμά μου; Μόνο με τον θάνατο όλα τα φαντάσματα εξαφανίζονται. Ένα είναι το αναμφισβήτητα αληθινό: πεθαίνουμε μόνοι. Και το ζήτημα είναι να έχουμε τουλάχιστον ζήσει.


        Jacques Lacan

Αν ήταν να διαλέξω μια φράση από το έργο του Rosset που να συνοψίζει την τραγικότητα και μαζί τη χαρά της ζωής, θα ήταν αυτή: να έχουμε τουλάχιστον ζήσει (υπαινιγμός για το ότι το βάζουμε στα πόδια μπροστά στην αληθινή ζωή αλλά και και ευαγγέλιο δυνητικότητας –θα ήταν δυνατόν να έχουμε ζήσει. 
Είναι μια εχέφρων κατάφαση της ζωής που μοιάζει με το αίσθημα που έχει κανείς όταν ακούει, όπως άκουσε εκείνος, ο Clément Rossetτο Bolero του Ravel: η βαθιά δομή της ευτυχίας είναι να είναι κανείς, εν τούτοις και παρόλα αυτά, ευτυχισμένος.


ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το έργο του Clément Rosset, Το πραγματικό και το διπλό του έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τη Ζωή Αντωνοπούλου-Τρεχλή στις εκδόσεις Αρμός.

Πηγές για τις εικόνες: