Το
1831 ο νεαρός Alexis-Henri-Charles, υποκόμης
de Tocqueville, συνοδευόμενος από τον στενό
του φίλο Gustave
de Beaumont, έφυγε από το Παρίσι για την
Αμερική. Αποστολή του ήταν να μελετήσει το εκεί σωφρονιστικό σύστημα και να
συγγράψει σχετική μελέτη για λογαριασμό της Ιουλιανής Μοναρχίας. Αποδέχθηκε την
αποστολή, επειδή του έδινε την ευκαιρία να εγκαταλείψει τη Γαλλία, στην οποία η
πολιτική του θέση γινόταν όλο και πιο δύσκολη. Τον Tocqueville, ο οποίος, όπως αναφέρει ο
βιογράφος του Hugh
Brogan, απεχθανόταν
τον όχλο του Παρισιού, λάτρευε την ερειπωμένη έπαυλή του σε μια ακτή της Νορμανδίας
και αγαπούσε με φανατισμό τη Γαλλία, δεν τον εμπιστευόταν καμία πολιτική
παράταξη. Κυρίως όσοι υποστήριζαν τον
Λουδοβίκο-Φίλιππο ήξεραν καλά πως ο νεαρός, αν και είχε ορκιστεί ότι θα
υπηρετήσει τον νέο βασιλιά, στην πραγματικότητα δεν συμπαθούσε το καθεστώς.
Ο
Tocqueville έμεινε στην
Αμερική λιγότερο από δύο χρόνια. Καρπός αυτού του ταξιδιού, εκτός από τη μελέτη
που του ζητήθηκε, ήταν η συγγραφή και ενός από τα σπουδαιότερα βιβλία συγκριτικής
πολιτικής ανάλυσης με τίτλο De
la
Démocratie en Amerique (Η δημοκρατία στην Αμερική). Σε αυτό ο Tocqueville, απευθυνόμενος πρωτίστως στους Γάλλους
συμπατριώτες του, χαμένους σε μια αέναη αναζήτηση της ιδανικής δημοκρατίας,
γίνεται εξόχως εύγλωττος, εξηγώντας πώς λειτουργεί στην πράξη η αμερικανική
δημοκρατία σε επίπεδο διοικητικό και νομοθετικό. Πώς θέτει νόμους, ελέγχοντας
τα -κοινά εξάλλου- ανθρώπινα πάθη, και αποφεύγοντας επιπλέον την αναρχία.
Όλοι
οι Αμερικανοί εργάζονται και μάλιστα θεωρούν την εργασία ύψιστη κοινωνική αξία,
παρατηρεί έκπληκτος ο Γάλλος στοχαστής, κάτι που δεν είναι αυτονόητο στη δική
του χώρα, τουλάχιστον όχι για τους αριστοκράτες. Κι ακόμα, στην Αμερική, η
ισότητα συνυπάρχει σε αγαστή σύμπνοια με τον φιλελευθερισμό. Κι εκεί που ο Tocqueville εντυπωσιάζεται, αρχίζει κιόλας να
ανησυχεί. Μήπως η πίεση της πλειοψηφίας γίνει τυραννική; Μήπως η δημοκρατία
εμπεριέχει έναν δεσποτισμό πιο ισχυρό και από αυτόν της μοναρχίας; Μήπως η
καθολική ψήφος έχει ως συνέπεια την άπειρη επέκταση των κρατικών δαπανών κι
αυτή οδηγήσει σε γενικευμένη προσοδοθηρία (ό,τι ονομάζουμε σοσιαλισμό); Μήπως η
ισχύς της πλειοψηφίας περιορίζει την επικράτηση ικανών και άξιων ανθρώπων;
Συνοπτικά
διατρέχοντας το έργο του, θα λέγαμε ότι στον πρώτο τόμο, ο Tocqueville
επιχειρεί να περιγράψει τη θεσμική λειτουργία της Αμερικής (από το επίπεδο της
κοινότητας ως την Ένωση, περνώντας από την κομητεία και την πολιτεία).
Ακτινογραφεί τη δημοκρατία και επισημαίνει τα ισχυρά και τα αδύναμα σημεία της.
Επισημαίνει τη σημασία των νόμων και των ηθών για την επιβίωση μιας δημοκρατίας.
Ενθουσιάζεται με το δικαστικό σύστημα και εκπλήσσεται από τη συνταγματική ευφυΐα
της Ένωσης των Πολιτειών που συνδυάζει τα πλεονεκτήματα των μικρών και των μεγάλων
εθνών. Στον δεύτερο τόμο, γίνεται περισσότερο ανθρωπολόγος. Σε μια σχεδόν
ψυχολογική προσέγγιση, επιχειρεί να σκιαγραφήσει τα βασικά στοιχεία του
αμερικανικού χαρακτήρα.
Συνοψίζοντας,
σύμφωνα με τον Tocqueville, στην Αμερική η δημοκρατία περιφρουρείται, η
τυραννία της πλειοψηφίας και της κοινής γνώμης αποφεύγεται και η πολιτική
ελευθερία διασφαλίζεται, επειδή οι κοινότητες αυτοδιοικούνται, οι πολίτες
μετέχουν ενεργά στα κοινά, ο τύπος είναι ελεύθερος και ανεξάρτητος και η
δικαιοσύνη λειτουργεί με το σύστημα των ενόρκων.
Από
τα πολλά θέματα του έργου του, αξίζει να αναφερθούμε στον τρόπο με τον οποίο οι Αμερικανοί
αντιμετωπίζουν, όπως περιγράφει, τον ατομισμό αξιοποιώντας το δόγμα του καλώς
εννοούμενου συμφέροντος (μια ιδέα που θυμίζει πολύ τις απόψεις του Adam Smith). Σε μία αριστοκρατική κοινωνία,
υποστηρίζεται η ιδέα ότι για να κάνει κανείς το καλό πρέπει να ενεργεί χωρίς
συμφέρον. Σε μία δημοκρατική κοινωνία, φαίνεται περισσότερο ότι το ατομικό
συμφέρον των πολιτών συνίσταται στο να δουλεύουν για την κοινή ευημερία. Αυτό
επιτρέπει να συνδυάζεται η επιδίωξη της ατομικής ευημερίας με αυτή των
συμπολιτών του κάθε ανθρώπου. Αυτή τη γενική θεωρία, την οποία οι Αμερικανοί
συστηματοποίησαν, ο Tocqueville την ονομάζει “l’ intérêt bien-entendu” (=καλώς
εννοούμενο συμφέρον). Δεν παράγει πράξεις μεγάλης ευλάβειας, αλλά προτείνει
μικρές θυσίες καθημερινά. Δεν κάνει τον άνθρωποι ενάρετο, αλλά παράγει πολίτες ήπιους,
νηφάλιους, μετριοπαθείς, συνετούς και ανεξάρτητους. Ο φιλελεύθερος Tocqueville
δεν διστάζει να υποστηρίξει ότι αυτό το δόγμα είναι που αρμόζει περισσότερο απ’
όλα τα άλλα στις ανάγκες των ανθρώπων του καιρού του. Ουσιαστικά, το ατομικό
συμφέρον έγινε το μόνο κίνητρο της δράσης των ανθρώπων, αλλά κάθε Αμερικανός
ξέρει να θυσιάζει ένα μέρος των συμφερόντων του για να διασώζει τα υπόλοιπα.
Τι
κάνει το έργο του Tocqueville
σημαντικό;
Πρώτα-πρώτα, ότι αναφέρεται στην αμερικανική δημοκρατία από εξωτερική οπτική
γωνία, καθώς ο ίδιος προέρχεται από μια κοινωνία αριστοκρατική. Όσα βλέπει τον
εντυπωσιάζουν, αν και δεν διστάζει, όπου χρειάζεται, να ασκήσει κριτική, εφόσον η δημοκρατία αποτελεί για εκείνον
ιδεώδες, αλλά δεν παύει να αντιλαμβάνεται και τους πιθανούς κινδύνους της. Ένα άλλο πολύ
σημαντικό στοιχείο είναι ότι οι ανθρωπολογικές του παρατηρήσεις και οι
πολιτικές του αναλύσεις για τους Αμερικανούς εξακολουθούν να είναι ισχυρές
μέχρι σήμερα, και σε έναν βαθμό προφητικές. Τέλος, οι αναλύσεις του είναι
συγκριτικές: η δημοκρατική κοινωνία της Αμερικής εξετάζεται σε συσχετισμό με
την αριστοκρατική κοινωνία της Ευρώπης υπό το παλαιό καθεστώς, καταδεικνύοντας
ταυτόχρονα όσα η δημοκρατία οφείλει στον φιλελευθερισμό, ενώ προβλέπει
ταυτόχρονα την αντιφιλελεύθερη εξέλιξη της Ευρώπης.
Πηγές:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου