Voltaire: να καλλιεργούμε τον κήπο μας

Το καυστικά σατιρικό φιλοσοφικό μυθιστόρημα του Γάλλου François-Marie Arouet, ευρύτερα γνωστού με το ψευδώνυμο Voltaire, που δημοσιεύτηκε ανώνυμα το 1759, έχει διπλό τίτλο: Candide ou l’ Optimisme (Ο Αγαθούλης ήτοι Περί αισιοδοξίας).

Σε αυτό, ο συγγραφέας του κατακρίνει το δόγμα της αισιοδοξίας που είχε νωρίτερα εκφραστεί από τον Alexander Pope και τον Gottfried Wilhelm Leibniz. Ο πρώτος δήλωνε πως «ό,τι υπάρχει είναι σωστό», αφού είναι έργο του Θεού και ο Θεός είναι αγαθός και παντοδύναμος. Συμβούλευε, μάλιστα, για να μπορέσουμε να δούμε όσα ο ίδιος έβλεπε, να μην καρφώνουμε το βλέμμα μας στις ατομικές λεπτομέρειες, αλλά στην ευρύτερη εικόνα, δεδομένου ότι όλα είναι μέρος του θεϊκού σχεδίου. Ο Leibniz, χρησιμοποιώντας την αρχή του αποχρώντος λόγου, οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι ο κόσμος που δημιουργήθηκε από τον Θεό είναι ο καλύτερος από όλους τους δυνατούς. Όσο για το κακό, υπάρχει βέβαια, αλλά εν τέλει κανένα άλλο σχέδιο δεν θα μπορούσε να πετύχει το μεγαλύτερο καλό με την προσθήκη του μικρότερου κακού.

Ο Voltaire δεν είχε την ίδια γνώμη. Ο σεισμός στη Λισαβόνα το 1755 και το τσουνάμι, που σκότωσαν περισσότερους από 20000 ανθρώπους, είχαν ήδη κλονίσει την πίστη του στον Θεό. Γιατί ο καλός Θεός να επιτρέψει τέτοια καταστροφή; Και γιατί στη Λισαβόνα; Και γιατί την ημέρα των Αγίων Πάντων; Και γιατί τόσες εκκλησίες καταστράφηκαν, ενώ οι οίκοι ανοχής δεν έπαθαν ζημιές;

Στο μυθιστόρημα του Voltaire κεντρικός ήρωας είναι ο Candide, ένας απλός υπηρέτης που ερωτεύεται την κόρη του αφεντικού του και διώκεται από τον πύργο όταν συλλαμβάνεται μαζί της σε στάση απρεπή. Απελπισμένος ταξιδεύει σε χώρες πραγματικές και φανταστικές, σπουδάζοντας συγχρόνως φιλοσοφία πλάι στον καθηγητή Pangloss, που είναι η καρικατούρα του Leibniz. Η ζωή του είναι μια οδύσσεια και ο Voltaire την αφηγείται με ξεκαρδιστικό τρόπο. Πόλεμος, θρησκευτικές διώξεις, δουλεία, φυσικές καταστροφές, αθλιότητα, πανουργία, ματαιοδοξία και άγνοια, όλα όσα βασάνιζαν τους ανθρώπους εκείνη την εποχή, όλα συμβαίνουν χωρίς τίποτα να μεταπείσει τον Pangloss, να τον κάνει να αναθεωρήσει την άποψή του για τον κόσμο ως τον καλύτερο από όλους τους δυνατούς. Αντίθετα, παραμένει τυφλός και όλο και περισσότερο σιγουρεύεται για το δίκιο του. Τόσα δεινά δεν μπορούν να τον κάνουν να σκεφτεί ότι μάλλον υπάρχει και καλύτερο σχέδιο για τον κόσμο, που να περιλαμβάνει λιγότερο κακό. Ο Candide πάλι, παρόλο που στην αρχή συμμερίζεται τις απόψεις του δασκάλου του, αλλάζει γνώμη και υιοθετεί μια πιο σκεπτικιστική στάση.

Τελικά, πάντως, ο Candide ξανασυναντάει την αγαπημένη του, γριά όμως πλέον και άσχημη. Δεν αποθαρρύνεται. Ζει μαζί της σε ένα αγρόκτημα, μαζί με τον Pangloss και μερικούς ακόμα. Καλλιεργούν τον κήπο τους και ζουν χωρίς πια να υποφέρουν. Ο Pangloss βιάζεται να προτείνει ότι όσα κακά έπαθαν ήσαν αναγκαία για να φτάσει η ζωή τους σε αυτήν την ευτυχή κατάληξη. Πόσο γελοίο φαίνεται κάτι τέτοιο στον Candide! «Il faut cultiver notre jardin» (πρέπει να καλλιεργούμε τον κήπο μας) είναι η εντυπωσιακή καταληκτική φράση του κεντρικού ήρωα και του έργου.

Αντί να καθόμαστε να συζητάμε αφηρημένα φιλοσοφικά θέματα, πρέπει να προσπαθήσουμε να κάνουμε ωφέλιμα πράγματα για την ανθρωπότητα, προτείνει ο Voltaire, αφού το κακό ή το καλό είναι ανθρώπινη υπόθεση.

Πηγή για την εικόνα:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Candide1759.jpg