Μ' όποιον δάσκαλο ...: Edward Said: Οριενταλισμός

Δευτέρα 9 Δεκεμβρίου 2019

Edward Said: Οριενταλισμός

Η εννοιολογική κατηγορία «Ανατολή» κατασκευάστηκε στη δυτική σκέψη και φαντασία ως αντίβαρο προς την κατηγορία «Δύση» μέσα στο νοητικό πλαίσιο που δημιουργήθηκε από την αποικιοκρατία και τον ευρωκεντρισμό. Αυτή είναι η βασική ιδέα που διατυπώνεται στο πιο διάσημο έργο του Παλαιστινιοαμερικανού καθηγητή λογοτεχνίας στο Columbia University Edward Said, το έχει τίτλο Orientalism (Οριενταλισμός) και κυκλοφόρησε το 1978. Το έργο αντιμετωπίζει γενικότερα ερωτήματα, όπως: τι σημαίνει ο «άλλος» ως εννοιολογική κατηγορία; πώς οριοθετείται στο πλαίσιο της δυτικής σκέψης; ποιοι είναι οι μηχανισμοί αναπαράστασής του και πώς εμπλέκεται σε αυτούς η εξουσιαστική επιθυμία; Η επιρροή του έργου στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες υπήρξε τεράστια και οι συζητήσεις που προκάλεσε ευρύτατες.

Jean Dominique Auguste Ingres, The Turkish Bath (1862)

Παρίσι, Musée du Louvre

Ο Said γράφει ένα πολεμικό βιβλίο που αποδομεί τη γνώση μας για την Ανατολή, κάνοντας επιπλέον λόγο για οντολογική και επιστημολογική διάκριση μεταξύ «Δύσης» και «Ανατολής», καθώς και για δυτική κυριαρχία, αναδιοργάνωση και άσκηση εξουσίας, ακόμα και βίας, επί της Ανατολής. Στο θεωρητικό επίπεδο παρακολουθεί στενά τις απόψεις του Γάλλου φιλοσόφου Michel Foucault, θεωρώντας κι αυτός ότι οι λόγοι (discourses), δηλαδή τα «συστήματα σκέψεων», συμπεριλαμβάνουν ιδέες, συμπεριφορές, πράξεις, πιστεύω, και πρακτικές που συστηματικά κατασκευάζουν τα υποκείμενα και τους κόσμους στους οποίους ζουν. Οι Δυτικοί, ισχυρίζεται ο Said υιοθετώντας στρουκτουραλιστικές θέσεις, έχοντας την ανάγκη να υποστασιοποιηθούν μέσω μιας δυαδικής αντίθεσης, κατασκευάζουν μια εικόνα του «άλλου» που είναι πλήρως αντίθετη από τη δική τους και συγχρόνως είναι γενικευτική και στατική (εξωτισμός, πρωτογονισμός, νωθρότητα, ανορθολογισμός, υπανάπτυξη είναι μερικές από τις ιδιότητες που του αποδίδονται με διάθεση απαξιωτική και πατερναλιστική). Άρα, συνοπτικά, η ιδέα μας για την «Ανατολή», ανιστορική και στερεοτυπική στην ουσία της, είναι πολιτισμικά κατασκευασμένη και επιβεβλημένη λόγω της υπεροχής του δυτικού πολιτισμού (βρετανικών και γαλλικών περιβαλλόντων στην αρχή, αμερικανικών στη συνέχεια). Κυρίως, είναι επίσης ιστορικά κατασκευασμένη, πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπάρχει μία εικόνα της Ανατολής, αλλά πολλές που εμφανίζονται σε διαφορετικές περιόδους αλλά υπηρετούν κάθε φορά την ανάγκη της Δύσης και έλεγχο και καθυπόταξη της Ανατολής.

Wolfgang Amadeus Mozart, The Abduction from the Seraglio (1782)

Έχει δίκιο ο Said; Οι απόψεις του έχουν δεχτεί σφοδρή κριτική. Οι επικριτές του υποστηρίζουν ότι η θέση του τεκμηριώνεται με επιλεκτικό τρόπο, αφού παραπέμπει σε ορισμένες μόνο αναπαραστάσεις, τις πιο κακόβουλες, της Ανατολής και, από την άλλη, δεν μπαίνει καν στον κόπο να κάνει την αντίστροφη πορεία, αναζητώντας τον τρόπο αναπαράστασης της Δύσης από την Ανατολή και επιχειρώντας συγκρίσεις. Επιπλέον, με μεγάλο βαθμό αυθαιρεσίας, ερμηνεύει την ιδιοποίηση της ανατολικής κληρονομιάς από τη δυτική –κυρίως την ορθολογιστική- παράδοση ως προσβολή και όχι ως εγκώμιο και φόρο τιμής. Ξεχνάει, τέλος, το γεγονός ότι η ανατολική κουλτούρα, που σε πολλές περιπτώσεις κινδύνεψε από τους ομοεθνείς της, διασώθηκε χάρη στους δυτικούς θιασώτες της.

Eugène Delacroix, The Women of Algiers (1834)

Παρίσι, Musée du Louvre

Γιατί τότε οι απόψεις του είναι τόσο δημοφιλείς; Μία εξήγηση είναι ότι η Δύση λατρεύει να αυτο-υπονομεύεται και, έτσι, ο καθηγητής του Columbia University γίνεται ήρωας εκτοξεύοντας μύδρους εναντίον της.