Η αρχαιοελληνική κλασική περίοδος σβήνει μαζί με τη
διαπίστωση του Θουκυδίδη ότι οι Έλληνες άρχισαν πια να μεταβάλλουν την καθιερωμένη
σημασία των λέξεων την ώρα που ήταν ακόμα νωπά τα δάκρυα των Αθηναίων αιχμαλώτων
στα λατομεία των Συρακουσών. Η κλασική εικόνα της πόλεως καταρρέει μαζί με τα αθηναϊκά τείχη και ο κατεξοχήν πολίτης,
ο Σωκράτης, καταδικάζεται σε θάνατο στο γύρισμα του 4ου προχριστιανικού
αιώνα. Στην τέχνη, τη θέση του κλασικού αγάλματος, που «χρησιμεύει για μέτρο
της ομορφιάς του φυσικού προτύπου, και όχι το αντίστροφο», την παίρνει το
πορτραίτο καθώς και ένας συναισθηματικός εξπρεσιονισμός. Η ήρεμη μελαγχολία των
επιτυμβίων είναι ο (ταιριαστός) επίλογος της μεγάλης τέχνης της πόλεως.
 |
Η Αφροδίτη της Μήλου
Παρίσι, Musée du Louvre |
Στην ελληνιστική περίοδο και έπειτα στη ρωμαϊκή, ο
αρχαιοελληνικός «κάλλιστος κόσμος», πρότυπο αρμονίας και τάξης με εγγυητή τον
(απρόσωπο) Λόγο, έχει μεταβληθεί σε μια τεράστια θεατρική σκηνή και ο άνθρωπος δεν είναι παρά ηθοποιός ή
μαριονέτα. Ο σκηνοθέτης του δράματος είναι η τύχη. Η ανησυχία για έναν κόσμο
συνεχώς μεταβαλλόμενο, μέσα στον οποίο το εκάστοτε νυν ανατρέπει κάθε πριν,
οδηγεί στην ανάγκη έστω για μια ψευδαίσθηση λογικότητας και αυτήν την παρέχει η
προσωποποίηση και θεοποίηση της τύχης. Μέσα σε έναν παράλογο κόσμο, ο άνθρωπος
αποσύρεται σταδιακά από το πολιτικό πεδίο προς έναν ατομικισμό, ο οποίος
υποστηρίζεται και από τις φιλοσοφικές θεωρίες. Το πολιτικό απαξιώνεται είτε με
τη μορφή της υπερβολής των κυνικών είτε με τον ήπιο ελιτισμό των επικουρείων.
 |
Το σύμπλεγμα του Λαοκόωντα
Μουσείο Βατικανού |
Η τέχνη είναι συνεπής με αυτήν την εξέλιξη. Πρώιμος σταθμός
είναι η τολμηρή απόφαση του Πραξιτέλη να χρησιμοποιήσει ως μοντέλο για μια
γυμνή Αφροδίτη την ερωμένη του. Συγχρόνως, η έμφαση δίνεται στον άνθρωπο (όχι στον
συγκεκριμένο, αλλά στον άνθρωπο ως είδος) που υποφέρει μόνος, ριγμένος μέσα σε
έναν κόσμο ακατανόητο. Ρυτίδες και ασχήμια, μορφασμοί και βίαια συναισθήματα,
όλα απεικονίζονται τώρα στην τέχνη. Ό,τι χωρίζει την κλασική τέχνη από αυτήν
την τέχνη του πρόσκαιρου, του ανθρώπινου, είναι ό,τι ακριβώς διακρίνει την
κενταυρομαχία της Ολυμπίας από τη γιγαντομαχία της Περγάμου. Και ως κατάλληλη
σκηνογραφία μέσα στο επίφοβο θέατρο του κόσμου προσφέρονται τα τεράστια
αγάλματα της Τύχης και τα πορτραίτα των νικητών αυτοκρατόρων με την
καθησυχαστική μεγαλοπρέπεια που εκπέμπουν.
 |
| Η Τύχη της Αντιόχειας |
Ο Πλωτίνος, ως μέσον διαφυγής από την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας
μέσα στην οποία ζει ο άνθρωπος, θα προτείνει ένα ἔνδον βλέπειν, έναν
άλλο τρόπο θέασης που στρέφεται εντός για να δει το υπέρτατο κάλλος, το θεϊκό,
αόρατο φως. «Ο Πλωτίνος προαναγγέλλει τον θεατή του Μεσαίωνα». Και την τέχνη
της νέας εποχής. Εν τω μεταξύ, το
τρυπάνι αλλάζει το αισθητικό αποτέλεσμα στη γλυπτική (και όχι μόνο). Στα
κιονόκρανα, το καινούργιο εργαλείο ανοίγει τρύπες που επιτρέπουν το παιχνίδι
του φωτός με τη σκιά και, λίγο αργότερα, με έμφαση στη διακοσμητική, τα
μετατρέπει σε δαντέλες. Η επεξεργασία του υλικού δεν έχει πια την τρυφερότητα
που στο παρελθόν παρήγε η σμίλη. Η πέτρα σχίζεται με κέντρο τα μάτια. Είναι σαν
η θέαση του αόρατου φωτός να απαιτεί την τυφλότητα.
 |
| Από τον ναό της Περγάμου |
Τα γλυπτά όλα μοιάζουν να
εικονίζουν, άσχετα με το θέμα τους, την τραγική τυφλότητα του τά πάντα εἰδότος Οιδίποδα, ο οποίος
κερδίζει τη γνώση παραιτούμενος από τη θέα του μεταβλητού, και άρα
φαινομενικού, κόσμου. Μια γλυπτική συγκεντρωμένη στα μάτια, στο πρόσωπο, θέτει
στο περιθώριο τον τρισδιάστατο όγκο του σώματος, το βάρος, την ποικιλία των
κινήσεων, και προετοιμάζει το πέρασμα στην εικόνα. Πίσω από τον απρόσωπο Λόγο
της αρχαίας Ελλάδας και πίσω από το υποκείμενο της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής
εποχής, ανακαλύπτεται το πρόσωπο.
Πηγές για τις εικόνες:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου