Pieter Brueghel: ζωγραφίζοντας την Ιστορία

Η προσπάθεια να τιθασεύσεις τον χρόνο: αυτό είναι η μελέτη της Ιστορίας. Μόχθος (το ἐπιπόνως του Θουκυδίδη στο Α, 22, 3), πειθαρχία, εκλεπτυσμένα εννοιολογικά και μεθοδολογικά εργαλεία προϋποτίθενται. Δεν θα συζητήσουμε εδώ το τεράστιο ζήτημα της ιστορικής αλήθειας (σε ποιον βαθμό η Ιστορία μπορεί να αναζητήσει την αλήθεια, αλλά και σε ποιον βαθμό η Ιστορία μπορεί να πει την αλήθεια) που στοιχειώνει κάθε μελετητή της Ιστορίας, καθώς, μαζί με τον Θουκυδίδη (Α, 22, 1), παραδεχόμαστε ότι ο ιστορικός συνθέτει τις διάφορες, συχνά αντίθετες και αντιφατικές, πληροφορίες και καταλήγει στο να διαμορφώσει την ιστορική αφήγηση ὡς ἐγγύτατα τῆς ξυμπάσης γνώμης, αφού, όπως λέει ο Georges Duby, δεν μπορούμε να προχωρήσουμε πέρα από την αλήθεια του μάρτυρα. 

Ζητούμενο στη μελέτη της Ιστορίας είναι να κατανοήσει κανείς τη βαθεία δομή των ιστορικών γεγονότων και φαινομένων και να τα συλλάβει στη μακρά διάρκεια. Στη μακρά διάρκεια του Fernand Braudel, με τους τρεις επάλληλους κύκλους της: το γεγονός που στέκεται στην επιφάνεια, τη μεταβαλλόμενη συγκυρία και τις δομές που στηρίζουν το σύνολο ωθούμενες από κινήσεις αργές και ράθυμες. Η ιστορία, σύμφωνα με αυτό το σχήμα, δεν είναι ή δεν ενδιαφέρεται πια να καταγράψει μια σειρά από γεγονότα, αλλά μια σειρά από σχέσεις: μια αδιάκοπη εξέλιξη καινούργιων διαμορφώσεων του συλλογικού βίου. Εν τέλει, η μεταβολή δεν είναι τίποτε άλλο παρά το έσχατο επεισόδιο μιας προοδευτικής σειράς τέτοιων εξελικτικών διαμορφώσεων. Δεν μελετάμε μόνον τους μεγάλους σταθμούς (κεντρικά γεγονότα, πρωταγωνιστικά πρόσωπα), αλλά διακρίνουμε και τις ανεπαίσθητες αλλαγές, τις βραδυφλεγείς βόμβες που, μακροπρόθεσμα και σε ορισμένη συγκυρία, τινάζουν στον αέρα τις υπάρχουσες συνθήκες μιας κοινωνίας, ανατρέπουν τις δομές της και μεταβάλλουν τα δεδομένα: κάνουν να κινηθεί η Ιστορία (όχι απαραίτητα προς τη εγελιανή πρόοδο). Αφού, εκτός από τους ηγέτες, τους στρατηγούς και τα άλλα εξαιρετικά -και γι’ αυτό επώνυμα- άτομα, που εμφανίζονται στα μεταίχμια και καθορίζουν τις ξαφνικές εκρήξεις των γεγονότων, υπάρχει και ένα πλήθος από απλούς και ανώνυμους ανθρώπους, η γη που δουλεύουν, τα σπίτια που ζουν, τα πανηγύρια τους. Και αυτοί, μαζί με τους πρώτους, εντάσσονται σε ορισμένα πλέγματα σχέσεων, αλλά και ιδρύουν σχέσεις –αλληλεπιδράσεις, όπως τις λέει ο Jules Michelet- που ανανεώνουν το κοινωνικό «γίγνεσθαι», μόνο σε πιο μακροπρόθεσμη προοπτική.

Υπ’ αυτήν την έννοια, ο χωριάτικος γάμος του Φλαμανδού ζωγράφου Pieter Brueghel του Πρεσβύτερου, με την παχουλή και κουτούτσικη νύφη, τους χωρικούς που καταβροχθίζουν το φαγητό, τους πειναλέους μουσικούς, το λαίμαργο αγόρι με το τεράστιο καπέλο που γλύφει τα δάχτυλά του, την μπύρα να ρέει και τα πιάτα με τις πίτες και τον χυλό πάνω στον δίσκο, το άχυρο στιβαγμένο στο βάθος (αφού το γαμήλιο γλέντι γίνεται μέσα σ’ έναν αχυρώνα), αυτός λοιπόν ο πίνακας μπορεί να μας πει για την κοινωνία του τέλους του 16^ου αιώνα τόσα ή και περισσότερα από εκείνα που μας λέει για την κοινωνία των αρχών του 17^ου αιώνα ο πίνακας του Anthony Van Dyck που εικονογραφεί τον Κάρολο Α΄ της Αγγλίας. 

Pieter Bruegel, The Peasant Wedding (1566-1569)

Βιέννη, Kunsthistorisches Museum

Anthony Van Dyck, Charles I (1632-1686)

Λονδίνο, Dulwich Picture Gallery

Ένας πίνακας είναι δυνατόν να μας δώσει υλικό για την Ιστορία; Θυμίζω πρόχειρα τον διάσημο ιστορικό André Grabar, ο οποίος μελέτησε τον εικονισμό του αυτοκράτορα στη βυζαντινή τέχνη για να συναγάγει συμπεράσματα σχετικά με την αυτοκρατορική ιδεολογία στο Βυζάντιο. Η εργασία του είναι σημαντική, επειδή, όπως μας υποδεικνύει η σχολή των Annales και ο Georges Duby, θέλουμε να δούμε την Ιστορία ως «ολική», θεωρώντας ότι όλα τα στοιχεία μιας κοινωνίας συναρθρώνονται σε ενιαίο σύστημα και ότι τα τεκμήρια που μας παρέχονται για τη μελέτη της μπορούν να προέρχονται από τα πιο διαφορετικά πεδία –από τη δημογραφία ως την ψυχολογία, τη γλωσσολογία και τη λογοτεχνία.

Με αυτούς του όρους, θα είναι δυνατόν να πετύχουμε το σημαντικότερο: να διατηρήσουμε τη σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν. Να καταλάβουμε, όπως λέει ο Marc Bloch, το παρόν ξεκινώντας από το παρελθόν και το παρελθόν ξεκινώντας από το παρόν.

Πηγές για τις εικόνες:

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/af/Pieter_Bruegel_the_Elder_-_Peasant_Wedding_-_Google_Art_Project.jpg 

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CF%84%CE%AC%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%82_%CE%AD%CF%81%CE%B3%CF%89%CE%BD_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%86%CE%BD%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9_%CE%B2%CE%B1%CE%BD_%CE%9D%CF%84%CE%AC%CE%B9%CE%BA#/media/File:Van_Dyck,_Sir_Anthony_-_Charles_I_-_Google_Art_Project.jpg