Μ' όποιον δάσκαλο ...: Οι δύο ιστορίες

Παρασκευή 24 Μαΐου 2013

Οι δύο ιστορίες

Όσο περισσότερο ασχολούμαι με την ιστορία, τείνω να πιστέψω πως, παρόλο που η αγωνιστική διάθεση έχει υποχωρήσει, εξακολουθούν να υπάρχουν δύο «ιστορίες».

Leopold von Ranke

Η μια, με την σφραγίδα των Γερμανών, είναι καρπός του 19^ου αιώνα. Σκληρός πυρήνας της είναι τα γεγονότα, ιερά και από μόνα τους εύγλωττα. Αυτή η ιστορία ονομάζεται συμβαντολογική (histoire événementielle), όνομα που τονίζει τον επιφανειακό της χαρακτήρα. Νοιάζεται και μελετά το γεγονός, το ξεχωριστό, το εξαιρετικό, το ανεπανάληπτο. Πολιτική πρώτα και, κατά προέκταση, διπλωματική και στρατιωτική, περιγράφει πολιτικές ενέργειες, διπλωματικές συνωμοσίες και μάχες, μάχες, μάχες ... τόσο που οι Γάλλοι την ονομάζουν ειρωνικά histoire bataille. Παράλληλα με τα γεγονότα, και οι μεγάλοι άνδρες, πολιτικοί και στρατιωτικοί. Ο ιστορικός επιχειρεί να αναπαραστήσει τις σκέψεις και τις επιδιώξεις τους, αφού τα πάντα εξαρτώνται από τους χειρισμούς τους, από τις αδυναμίες τους, τα πάθη ή τις αρετές τους. Τα αρχεία μελετώνται για να προστεθούν κι άλλα νέα γεγονότα πάνω στα ήδη γνωστά, να συνδεθούν, να ταξινομηθούν, να δοθούν ως μια σειραϊκή συνέχεια. Η ερμηνεία είναι αιτιακή και ξεπηδάει από τη σχέση προηγούμενου-επόμενου ανάμεσα στα γεγονότα. Αυτή η ιστορία είναι περιγραφική ως προς τον άξονά της, ιδεαλιστική ως προς τη θεωρία της, θετικιστική ως προς τη μέθοδό της.
Τα μειονεκτήματά της; Πρώτα-πρώτα περιορίζεται στο μερικό, αγνοώντας το σύνολο της κοινωνίας και τις ανθρώπινες μάζες που την αποτελούν. Έπειτα, θέλει να είναι ιστορική αφήγηση χωρίς να κάνει ιστορική ανάλυση. Ακόμα περισσότερο, της καταλογίζουν σύνδρομο μεταφυσικής σύλληψης της όλης ιστορικής πορείας (για παράδειγμα, η αιτιακή αλυσίδα των γεγονότων οδηγεί σε μια αυστηρή εσχατολογία) και δογματικό γνωσιολογισμό (εφόσον τα γεγονότα είναι γυμνά και μιλούν από μόνα τους, τότε είναι όλα το ίδιο αληθινά). Στη διδακτική πρακτική η παραδοσιακή ιστορία, δούλη της αφήγησης των γεγονότων, ενοχοποιείται για την καταπόνηση της μνήμης, αφού την τροφοδοτεί ασταμάτητα με ημερομηνίες, ονόματα ηρώων και κατορθώματα σπουδαίων ανδρών.

Τον 20^ό αιώνα η ιστορία γίνεται υπόθεση των Γάλλων και είναι επηρεασμένη τόσο από τη μαρξιστική, νεομαρξιστική και μεταμαρξιστική σκέψη όσο και από την ανάπτυξη των άλλων επιστημών του ανθρώπου, κυρίως της κοινωνιολογίας, της πολιτικής οικονομίας και της ανθρωπολογίας. Αυτή η «νέα ιστορία» ξεπερνά τα γεγονότα της στιγμής και ενδιαφέρεται για τη συγκυρία και τη «μακρά διάρκεια». Γι’ αυτήν ο πολιτισμός είναι ολικός και η ιστορία ενιαία και γι’ αυτό ο ιστορικός μελετά πώς το κοινωνικό αρθρώνεται πάνω στο οικονομικό και το πολιτιστικό πάνω στο κοινωνικό.
Ο François Simiand το 1903, ο Lucien Febvre από το 1910 και το περιοδικό Annales από το 1929 σηματοδοτούν αυτήν την καινούρια αντίληψη. Τώρα το ιστορικό ενδιαφέρον μετατίθεται από την πολιτική και διπλωματική ιστορία, από τη μελέτη των προσωπικοτήτων και των μαχών, στο καθημερινό, το οικονομικό, το κοινωνικό, τις νοοτροπίες, τις συλλογικές αντιλήψεις, ενώ παράλληλα ο Claude Lévi-Strauss, με τις δικές του έρευνες, ανοίγει τον δρόμο για να απαλλαγεί η ιστορία από την ευρωκεντρική της αντίληψη.

François Simiand

Lucien Febvre

Η νέα ιστορία εγκαταλείπει το μοναδικό, το εξαιρετικό, το ξεχωριστό, και στρέφεται προς το επαναλαμβανόμενο, προς αυτό που μένει ακίνητο-ή σχεδόν ακίνητο- για μια μακρά χρονική περίοδο. Η μεγάλη της αντίθεση με την παραδοσιακή ιστορία είναι ακριβώς αυτή η άλλη σύλληψη του χρόνου. Η παραδοσιακή είναι η ιστορία της βραχείας διάρκειας (του στιγμιότυπου χρόνου των γεγονότων, των μαχών, των συνθηκών), ενώ η νέα είναι η ιστορία της μεσαίας και της μακράς διάρκειας. Για τη νέα ιστορία ο χρόνος δεν είναι γραμμικός, μια αδιάσπαστη συνέχεια, αλλά είναι μια συνέχεια από ασυνέχειες. Πίσω από τον γοργό, κινηματογραφικό χρόνο του γεγονότος (μικρο-ιστορία) υπάρχει ο μέσος χρόνος των επεισοδίων,που περιγράφει το παρελθόν σε πλατιά τεμάχια (ιστορία των συγκυριών) και ο βραδύς, οκνός χρόνος των πολιτισμών (στρουκτουραλιστική ιστορία). Είναι χαρακτηριστικό ότι η ιστορία ακολούθησε την πορεία της γλωσσολογίας. Όπως αυτή απελευθερώθηκε από τη λέξη (τη σχέση της λέξης με το πράγμα κ.λπ.) και άρχισε να ενδιαφέρεται για τα φωνήματα και τις δομές, έτσι και η ιστορία απελευθερώθηκε από το γεγονός και άρχισε να παρατηρεί τις ιστορικές μεταβολές στο επίπεδο της δομής.

Κι όταν στην ιστορία μιλούμε για δομές, εννοούμε πλέγματα ορίων και εμποδίων τα οποία δεν επιτρέπουν τις μεταβολές. Εφόσον όμως τα όρια και τα εμπόδια αρθούν μέσα σε μια βραδυκίνητη, σχεδόν ανεπαίσθητη, διαδικασία (τόσο ανεπαίσθητη ώστε ίσα-ίσα που αντιλαμβανόμαστε την κίνηση) και οι μεταβολές συμβούν, τότε μιλάμε για ρήξη της συνέχειας: η υπάρχουσα δομή ανατρέπεται και εμφανίζεται μια νέα.