Διπλά: Ursula Le Guin, Ο μάγος του αρχιπελάγους

Ποια είναι αυτή η τρομακτική σκιά που ακολουθεί τον Gen σε κάθε του βήμα; Που τον κυνηγάει για να τον ρουφήξει μέσα της και να του αρπάξει τις μαγικές δυνάμεις;

Ο νεαρός μάγος Gen με το σκούρο δέρμα, ο γεννημένος στο νησί Gont, αυτός που αργότερα θα γίνει ο μάγος του αρχιπελάγους της Earthsea, ταξιδεύει χωρίς σταματημό μέχρι το τέλος της θάλασσας για να ξεφύγει από το μυστηριώδες ον που ο ίδιος δημιούργησε σε μια στιγμή επιπολαιότητας κι ενώ διψούσε για δύναμη και γνώση. Ξέρει καλά πως αν αυτό το πράγμα τον καταλάβει, τότε εκείνος θα πεθάνει και οι μαγικές δυνάμεις του, που τις προορίζει για το καλό, θα υπηρετήσουν το κακό. Πώς θα νικήσει αυτό το ον το δίχως σχήμα, μορφή και υπόσταση; Θα το νικήσει όταν ανακαλύψει το αληθινό του όνομα. Γιατί στην Earthsea μεγάλος μάγος είναι αυτός που ξέρει τα αληθινά ονόματα των πραγμάτων, επειδή μόνον τότε μπορεί να τα υποτάξει και να τα δεσμεύσει στη θέλησή του. Σ’ αυτό το επικό ταξίδι ο Gen θα συναντήσει παγίδες, θα σημαδευτεί από το κακό, θα εξαπατηθεί, αλλά επίσης θα βρει βοηθούς (όπως ο μάγος Ogion που τον συμβουλεύει, αντί να αφήνει τη σκιά να τον κυνηγάει, να γίνει αυτός ο κυνηγός της) και συμμάχους (όπως ο καλός του φίλος ο Vetch, που το αληθινό του όνομα είναι Estarriol).

Αυτή είναι τηλεγραφικά η ιστορία του βιβλίου της Ursula Le Guin με τίτλο The Wizard of Earthsea (Ο μάγος του αρχιπελάγους) που κυκλοφόρησε το 1968 και στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τρίτων σε μετάφραση Λιλής Ιωαννίδου.

Bildungsroman το χαρακτηρίζουν ορισμένοι. Και είναι, εφόσον ο Gen ωριμάζει μόνον όταν, μετά από πολλές περιπέτειες, αντιμετωπίζει τη σκιά και την νικάει, φωνάζοντας το αληθινό της όνομα: ίδιο με το δικό του όνομα, Gen. Γιατί η σκιά είναι το άλλο του μισό, η σκοτεινή πλευρά του, το κακό που γεννιέται από τον ίδιο, που είναι ο ίδιος. Και που πρέπει να νικηθεί, σαν μια τελετουργία ενηλικίωσης, για να μπορέσει ο Gen να ενηλικιωθεί και να γίνει πραγματικός μάγος. Τη συνέχεια της ιστορίας θα την γράψει η Le Guin σε 4 ακόμα βιβλία και 9 σύντομες ιστορίες, τα οποία όλα μαζί θα πάρουν το όνομα The Earthsea Cycle (Ο κύκλος της Γεοθάλασσας).

Το κακό γεννιέται από εσένα τον ίδιο, είναι κομμάτι σου και, άρα, δεν πρέπει να το φοβάσαι αλλά να το αντιμετωπίσεις: αυτό είναι το «ηθικό» δίδαγμα της Le Guin (γιατί υπάρχει ηθικό δίδαγμα στο βιβλίο). Αλλά επίσης: η ιδέα ότι υπάρχει μια φυσική ισορροπία του κόσμου, μια ισορροπία μεταξύ ξηράς και θάλασσας (που αποτυπώνεται και στο όνομα του λογοτεχνικού κύκλου: Earthsea), η ιδέα ότι υπάρχει μια κοσμική ισορροπία των δυνάμεων την οποία προστατεύουν οι μάγοι, η ιδέα πως κάθε πράξη μας ταράζει αυτήν την ισορροπία και, άρα, πρέπει είτε να μην πράττουμε καθόλου είτε να πράττουμε με σύνεση, η ιδέα πως κάθε πράξη μας έχει συνέπειες και γι’ αυτό πληρώνουμε κάθε φορά ένα αντίτιμο, η ιδέα πως το φως και το σκοτάδι δεν είναι αντίθετα αλλά συνδέονται.

Τέλος: καθετί έχει ένα αληθινό όνομα και όποιος το ξέρει μπορεί να κυριαρχήσει πάνω του, κι αυτό είναι η μεγαλύτερη μαγεία. Μ’ αυτόν τον τρόπο η Le Guin κάνει μια αυτοαναφορά. Παραδεχόμενη τη δύναμη της γλώσσας να δημιουργεί την πραγματικότητα, αναδεικνύει και υποστηρίζει τη δύναμη της δικής της λογοτεχνικής γλώσσας. Το βιβλίο κατατάσσεται στην κατηγορία “fantasy” και μάλιστα συχνά συγκρίνεται με τα αριστουργήματα του είδους, όπως το The Lord of the Rings (Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών) του J. R. R. Tolkien. Φαίνεται, επίσης, ότι έχει επηρεάσει και την J. K. Rowling για να περιγράψει τον περίφημο Harry Potter της όχι ως έναν ασπρομάλλη γερο-μάγο αλλά ως έναν έφηβο που φοιτά σε σχολείο μαγείας. Ποιος ξέρει όμως; Μπορεί η αφήγηση της Le Guin, αυτής της μάγισσας που ξέρει τη δύναμη των ονομάτων, να μην είναι “fantasy”, αλλά να δημιουργεί την πραγματικότητα και να αποκαλύπτει την αλήθεια.

Πηγές για τις εικόνες:

https://gr.pinterest.com/pin/644929609111196466/

https://www.murrayewing.co.uk/mewsings/tag/jung/

Η γλώσσα ως "εργαλείο μαγείας": ποίηση

Στα αρχαία ελληνικά το ρήμα ποιεῖν διαστέλλεται από το πράττειν. Το δεύτερο δεν απαιτεί όπως το πρώτο την παραγωγή ενός εξωτερικού αντικειμένου, αλλά είναι μια φυσική δραστηριότητα που κατευθύνεται στην ίδια την άσκηση και την εκπλήρωσή της. Ενδιαφέρει, δηλαδή, το αποτέλεσμα της προσπάθειας. Στα γαλλικά θα το μεταφράζαμε ως achever, accomplir, ενώ θα μεταφράζαμε το ποιεῖν ως fabriquer, produire. Το πράτττειν προϋποθέτει, λοιπόν, τη χρεία και είναι χαρακτηριστικό ότι το ρήμα πέρ-νη-μι (από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *per, του οποίου η συνεσταλμένη βαθμίδα είναι πρ-), από το οποίο προέρχεται, σημαίνει πουλώ. Να σημειώσουμε επίσης ότι ομόρριζη είναι η λέξη «πόρνη». Η ποίησις, αντίθετα, μολονότι συνδέεται με την παραγωγή έργου, δεν αναφέρεται στο αποτέλεσμα της προσπάθειας, αλλά είναι το εξωτερικό κίνητρο που ενώνει την ύλη με τη μορφή. Χαρακτηριστικός είναι ο ορισμός του Πλάτωνα για την ποίησιν στο Συμπόσιο: ἡ ἐκ τοῦ μή ὄντος εἰς τό ὄν ἰόντι ὁτωοῦν αἰτία. Είναι, λοιπόν, η ποίησις η αιτιώδης δυνατότητα που μετατρέπει την ανυπαρξία σε ύπαρξη και, άρα, είναι συνώνυμη της δημιουργίας. Η σημασία αυτή διατηρήθηκε και στη χριστιανική παράδοση. Ο Θεός-δημιουργός του κόσμου είναι ποιητής.

William-Adolphe Bouguereau, Homer and his Guide (1874)

Μιλγουόκι, Milwaukee Art Museum

Ποίηση, poetry, poésie, Poesie (στη νεοελληνική και στις ευρωπαϊκές γλώσσες) είναι η τέχνη της παραγωγής ποιημάτων, σε αντιδιαστολή προς την πεζογραφία. Είναι ακόμα το σύνολο των ποιητικών έργων, της ποιητικής παραγωγής. Λέμε, για παράδειγμα, η ποίηση του 19^ου αιώνα. Επίσης, σημαίνει ορισμένη κατηγορία ποίησης, π.χ. επική, μοντέρνα, και, τέλος, οτιδήποτε φέρει αρετές που συχνά αποδίδονται στην ποίηση, όπως η αρμονία, η ομορφιά, η φαντασία. Η ποίηση στα νεότερα χρόνια τείνει να μεταβληθεί σε ένα παιχνίδι μεταμφίεσης. Ένας εσωτερικός μονόλογος, μια παραμυθία, ένα όνειρο, ένας εφιάλτης ή μια αποδοτική επένδυση. Με λίγα λόγια, μια παρδαλή ποικιλία ατομικών πεποιθήσεων, χωρίς καμιά ανταπόκριση με την πραγματική ζωή και το πραγματικό πρόβλημα, δηλαδή το πρόβλημα του τι και με ποιον τρόπο αληθεύει. 
Να προσθέσουμε εδώ τη σύνθετη λέξη «ηθοποιός», η οποία αντικατέστησε την αρχαία λέξη ὑποκριτής. Η λέξη αρχικά σήμαινε αυτόν που διαπλάθει χαρακτήρα, ενώ στη συνέχεια ονομάστηκε έτσι αυτός που παριστάνει χαρακτήρα.

Πηγή για την εικόνα:

https://en.wikipedia.org/wiki/Homer#/media/File:William-Adolphe_Bouguereau_(1825-1905)_-_Homer_and_his_Guide_(1874).jpg

Η γλώσσα ως "εργαλείο μαγείας": πολιτική

Η λέξη πολιτική προέρχεται από τη λέξη πόλις. Θα περιέγραφα την αρχαία ελληνική πόλιν όχι ως μια εδαφική έκταση, ούτε ως μια αστική (ville) εν αντιθέσει προς μια μη αστική περιοχή. Ούτε βέβαια ως μια ορισμένη κρατική έκφραση (city-state). Αλλά θα ονόμαζα πόλιν την ιδιαίτερη εκείνη οργάνωση της ανθρώπινης συμβίωσης που εμφανίζεται στον ελλαδικό χώρο και η οποία υπερβαίνει την ανθρώπινη πολλαπλότητα και ανομοιότητα, δομημένη ως μια ανοιχτή δημόσια σφαίρα και θεμελιωμένη στην προϋπόθεση της μετοχής. Είναι η αρχή της αυτορρύθμισης, η υποχρέωση του πολίτη να παίρνει περιοδικά τη θέση του εκκλησιαστή και του δικαστή. Η οργάνωση της συμβίωσης σε πόλιν προσφέρει επομένως στον άνθρωπο ελευθερία από κάθε υπέρ- ή έξω- κοινωνικό περιορισμό. Η ζωή δεν καθορίζεται από καμιά φυσική, ιστορική ή νομοτελειακή αναγκαιότητα, αλλά εξασφαλίζει στον άνθρωπο δυνατότητες, τις οποίες μπορεί ακόμα και να τις υπερβεί. Ο άνθρωπος έχει το προνόμιο και ταυτόχρονα τη δέσμευση  να επιδιώκει την ολοκλήρωσή του μέσα στην πολιτική διαδικασία και έτσι η πολιτική μετοχή γίνεται παρακολούθημα της ανθρώπινης ουσίας. Ο Αριστοτέλης άλλωστε στα Πολιτικά υποστηρίζει το φύσει πολιτικόν του ανθρώπου. Με αυτή την αφετηρία, θα λέγαμε ότι ο ΄Ελληνας οργανώνει τη συμβίωση σε πόλιν κατά τέτοιον τρόπο ώστε το πρωταρχικό παύει να είναι η καταστατική θεσμοποίηση των αρχών και του πολιτεύματος, αλλά η ανθρώπινη φύση.

Ο Περικλής αγορεύων στην Πνύκα (1877)

Η παράσταση που έχουμε σήμερα για την πολιτική έχει διαμορφωθεί κυρίως υπό την επίδραση του ορθολογισμού και συγκεκριμενοποιείται στην προσπάθεια για προγραμματική οργάνωση και λειτουργία της κρατικής εξουσίας. Η λέξη πολιτική σημαίνει το σύνολο των θεμάτων που έχουν σχέση με τα κοινά, τη ζωή ενός κοινωνικού συνόλου, τον τρόπο δράσης στο πλαίσιο του πολιτικού συστήματος ή τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται κανείς την πολιτική εξουσία. Ακόμα, πολιτική είναι ο τρόπος με τον οποίο ένα κράτος συμπεριφέρεται στις σχέσεις του με άλλα κράτη ή ο τρόπος δράσης, για παράδειγμα ενός οργανισμού. Είναι τέλος οι επιτήδειοι χειρισμοί για την επίτευξη ενός επιθυμητού στόχου. 

Το 1829 εμφανίζεται η λέξη «πολιτισμός», που διασώζει την πρωταρχική σημασία της νοηματοδότησης του βίου μέσα στα πλαίσια της πόλεως. Στις ευρωπαϊκές γλώσσες έχουμε τις λέξεις politics, politique, Politik. Στη θέση του γερμανικού Politik χρησιμοποιείται επίσης η φορτισμένη με κάμποσο νεοκλασικισμό λέξη Staatkunst. Η αντικατάσταση όμως της λέξης πόλις με τη λέξη Staat αρκεί για να δημιουργήσει παρεξηγήσεις ή για να δώσει ένα αρκετά αντιδραστικό νόημα. Στην ίδια ομάδα λέξεων ανήκουν σήμερα και οι λέξεις police, police, Polizei.

Πηγή για την εικόνα:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BD%CF%8D%CE%BA%CE%B1#/media/File:Discurso_funebre_pericles.PNG

Η Αντιγόνη στους αιώνες

Η Αντιγόνη του Σοφοκλή είναι ένα από τα πιο δημοφιλή έργα του παγκόσμιου δραματολογίου. Έγινε αντικείμενο σχολιασμού από διάφορους στοχαστές, ανάμεσα στους οποίους ο Percy Shelley, o Soren Kierkegaard, o Hugo von Hofmannsthal. O Gerog Wilhelm Friedrich Hegel το έθεσε στο κέντρο της αισθητικής του θεωρίας. Μουσικοί, όπως ο Felix Mendelssohn και ο Karl Orff, εμπνεύστηκαν απ’ αυτό. Στο θέατρο ανέβηκε από μεγάλους σκηνοθέτες, όπως ο Konstantin Stanislavsky και ο Max Reinhardt. Διασκευάστηκε από διάσημους θεατρικούς συγγραφείς, όπως ο Bertolt Brecht, ή αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία νέων έργων, όπως η Αντιγόνη του Jean Anouilh. Εκείνο που είλκυσε κυρίως την προσοχή και το ενδιαφέρον του κοινού και των δημιουργών υπήρξε η αντίθεση και η διαμάχη ανάμεσα στην ανίσχυρη Αντιγόνη και στον παντοδύναμο Κρέοντα.

Jean-Joseph Benjamin-Constant

Antigone au chevet du Polynice (1868)

Τουλούζη, Musée des Augustins

Παρόλο που οι αναφορές και οι μιμήσεις στο έργο ενδιαφέρονται περισσότερο να αναδείξουν ιδιοσυγκρασίες και λιγότερο μια διαυγή ηθική, είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι η διαμάχη μεταξύ των δύο βασικών προσώπων, του Κρέοντα και της Αντιγόνης, ερμηνεύτηκε κατά περίπτωση ως αντίθεση:

- Οικογενειακού-κρατικού δικαίου (Hegel),

- Ανθρώπινου-θεϊκού δικαίου,

- Οικογενειακής-δημόσιας θρησκείας (Jean-Pierre Vernant),

- Φυσικού-θετού δικαίου,

- Ατόμου-κρατικής εξουσίας (Albin Lesky).

Πηγή για την εικόνα:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Benjamin-Constant_Antigone_au_chevet_de_Polynice_(2007_6_1).jpg

Φαγιούμ

Στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες (1^ος-3^ος αιώνας), ανήκουν οι προσωπογραφίες, ζωγραφισμένες με την εγκαυστική τεχνική, γνωστές ως πορτραίτα του Φαγιούμ (από την ομώνυμη όαση στην οποία βρέθηκαν). Πρόκειται για 1000 περίπου νεκρικές εικόνες πάνω στις αιγυπτιακές μούμιες που ξεχωρίζουν για τη μετωπική τους στάση και για τα τεράστια εκφραστικά τους μάτια τα οποία μοιάζουν σαν να ανοίγουν μπροστά στη θέα του αόρατου. Με τα δυο αυτά χαρακτηριστικά τους ανοίγουν τον δρόμο για τις βυζαντινές εικόνες. Καθώς συντροφεύουν τον θάνατο, η μορφή που εικονίζουν πατά στην αντίθεση της αιωνιότητας και του εύθραυστου, της ζωής και του θανάτου, κοιτάζοντας κατάματα τον θεατή. 

Η μετωπικότητα γίνεται ο κανόνας, ενώ μέχρι τότε και στην αιγυπτιακή και στην ελληνική παράδοση αποτελούσε την εξαίρεση. Στην πρώτη ήταν ένα σταμάτημα στην αφήγηση, η οποία απαιτούσε την παράταξη των προσώπων σε προφίλ. Στην ελληνική παράδοση, μόνον πρόσωπα που δεν ανήκαν στον πολιτικό χώρο εικονίζονταν μετωπικά, με πιο χαρακτηριστική την περίπτωση της Γοργούς. 

Όμως, το δικό της πρόσωπο, αυτό που έβλεπε ο θεατής μετωπικά, ήταν μια γκριμάτσα, μια μάσκα θανάτου. Τα Φαγιούμ είναι εξ αντικειμένου μάσκες που παλεύουν να γίνουν πρόσωπα.

Πηγές για τις εικόνες:

https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%93%CE%BF%CF%81%CE%B3%CF%8E

https://en.wikipedia.org/wiki/Fayum_mummy_portraits

https://www.tovima.gr/2008/11/24/opinions/to-ainigma-twn-portretwn-toy-fagioym/

Για την ελληνιστική τέχνη

Η αρχαιοελληνική κλασική περίοδος σβήνει μαζί με τη διαπίστωση του Θουκυδίδη ότι οι Έλληνες άρχισαν πια να μεταβάλλουν την καθιερωμένη σημασία των λέξεων την ώρα που ήταν ακόμα νωπά τα δάκρυα των Αθηναίων αιχμαλώτων στα λατομεία των Συρακουσών. Η κλασική εικόνα της πόλεως καταρρέει μαζί με τα αθηναϊκά τείχη και ο κατεξοχήν πολίτης, ο Σωκράτης, καταδικάζεται σε θάνατο στο γύρισμα του 4^ου προχριστιανικού αιώνα. Στην τέχνη, τη θέση του κλασικού αγάλματος, που «χρησιμεύει για μέτρο της ομορφιάς του φυσικού προτύπου, και όχι το αντίστροφο», την παίρνει το πορτραίτο καθώς και ένας συναισθηματικός εξπρεσιονισμός. Η ήρεμη μελαγχολία των επιτυμβίων είναι ο (ταιριαστός) επίλογος της μεγάλης τέχνης της πόλεως.

Η Αφροδίτη της Μήλου

Παρίσι, Musée du Louvre

Στην ελληνιστική περίοδο και έπειτα στη ρωμαϊκή, ο αρχαιοελληνικός «κάλλιστος κόσμος», πρότυπο αρμονίας και τάξης με εγγυητή τον (απρόσωπο) Λόγο, έχει μεταβληθεί σε μια τεράστια θεατρική σκηνή  και ο άνθρωπος δεν είναι παρά ηθοποιός ή μαριονέτα. Ο σκηνοθέτης του δράματος είναι η τύχη. Η ανησυχία για έναν κόσμο συνεχώς μεταβαλλόμενο, μέσα στον οποίο το εκάστοτε νυν ανατρέπει κάθε πριν, οδηγεί στην ανάγκη έστω για μια ψευδαίσθηση λογικότητας και αυτήν την παρέχει η προσωποποίηση και θεοποίηση της τύχης. Μέσα σε έναν παράλογο κόσμο, ο άνθρωπος αποσύρεται σταδιακά από το πολιτικό πεδίο προς έναν ατομικισμό, ο οποίος υποστηρίζεται και από τις φιλοσοφικές θεωρίες. Το πολιτικό απαξιώνεται είτε με τη μορφή της υπερβολής των κυνικών είτε με τον ήπιο ελιτισμό των επικουρείων.

Το σύμπλεγμα του Λαοκόωντα

Μουσείο Βατικανού

Η τέχνη είναι συνεπής με αυτήν την εξέλιξη. Πρώιμος σταθμός είναι η τολμηρή απόφαση του Πραξιτέλη να χρησιμοποιήσει ως μοντέλο για μια γυμνή Αφροδίτη την ερωμένη του. Συγχρόνως, η έμφαση δίνεται στον άνθρωπο (όχι στον συγκεκριμένο, αλλά στον άνθρωπο ως είδος) που υποφέρει μόνος, ριγμένος μέσα σε έναν κόσμο ακατανόητο. Ρυτίδες και ασχήμια, μορφασμοί και βίαια συναισθήματα, όλα απεικονίζονται τώρα στην τέχνη. Ό,τι χωρίζει την κλασική τέχνη από αυτήν την τέχνη του πρόσκαιρου, του ανθρώπινου, είναι ό,τι ακριβώς διακρίνει την κενταυρομαχία της Ολυμπίας από τη γιγαντομαχία της Περγάμου. Και ως κατάλληλη σκηνογραφία μέσα στο επίφοβο θέατρο του κόσμου προσφέρονται τα τεράστια αγάλματα της Τύχης και τα πορτραίτα των νικητών αυτοκρατόρων με την καθησυχαστική μεγαλοπρέπεια που εκπέμπουν.

Η Τύχη της Αντιόχειας

Ο Πλωτίνος, ως μέσον διαφυγής από την ψευδαίσθηση της πραγματικότητας μέσα στην οποία ζει ο άνθρωπος, θα προτείνει ένα ἔνδον βλέπειν, έναν άλλο τρόπο θέασης που στρέφεται εντός για να δει το υπέρτατο κάλλος, το θεϊκό, αόρατο φως. «Ο Πλωτίνος προαναγγέλλει τον θεατή του Μεσαίωνα». Και την τέχνη της   νέας εποχής. Εν τω μεταξύ, το τρυπάνι αλλάζει το αισθητικό αποτέλεσμα στη γλυπτική (και όχι μόνο). Στα κιονόκρανα, το καινούργιο εργαλείο ανοίγει τρύπες που επιτρέπουν το παιχνίδι του φωτός με τη σκιά και, λίγο αργότερα, με έμφαση στη διακοσμητική, τα μετατρέπει σε δαντέλες. Η επεξεργασία του υλικού δεν έχει πια την τρυφερότητα που στο παρελθόν παρήγε η σμίλη. Η πέτρα σχίζεται με κέντρο τα μάτια. Είναι σαν η θέαση του αόρατου φωτός να απαιτεί την τυφλότητα. 

Από τον ναό της Περγάμου

Τα γλυπτά όλα μοιάζουν να εικονίζουν, άσχετα με το θέμα τους, την τραγική τυφλότητα του τά πάντα εἰδότος Οιδίποδα, ο οποίος κερδίζει τη γνώση παραιτούμενος από τη θέα του μεταβλητού, και άρα φαινομενικού, κόσμου. Μια γλυπτική συγκεντρωμένη στα μάτια, στο πρόσωπο, θέτει στο περιθώριο τον τρισδιάστατο όγκο του σώματος, το βάρος, την ποικιλία των κινήσεων, και προετοιμάζει το πέρασμα στην εικόνα. Πίσω από τον απρόσωπο Λόγο της αρχαίας Ελλάδας και πίσω από το υποκείμενο της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής εποχής, ανακαλύπτεται το πρόσωπο.

Πηγές για τις εικόνες:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7#/media/File:Venus_de_Milo_1,_Louvre_May_2010.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/Pergamon_Altar#/media/File:Laocoon_Pio-Clementino_Inv1059-1064-1067.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/Tyche#/media/File:Tyche_Antioch_Vatican_Inv2672.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/Pergamon_Altar#/media/File:Pergamonmuseum_-_Antikensammlung_-_Pergamonaltar_02-03.jpg

Για τον Αρλεκίνο και πάλι

Η ανησυχητική ατμόσφαιρα την οποία γεννάει η γκροτέσκα εμφάνιση του Αρλεκίνου, αυτή η μίξη οικείου και ανοίκειου, γνωστού και ακαθόριστου, κωμικού και τρομακτικού, αποδίδεται στο παρακάτω απόσπασμα από το επόμενο (ανέκδοτο ακόμα) μυθιστόρημα του Βλάσση Τρεχλή.

Edgar Degas, Harlequin and Colombina (1886)

Ιδιωτική συλλογή

«Ο Ερλεκίνος με την κοκκινόμαυρη μάσκα πείραζε όλο τον κόσμο που βρισκόταν πίσω από τους λαμπαδηφόρους, αλλά η ματιά του δεν στεκόταν σε κανέναν από τους θεατές. Τον παρακολούθησα για λίγο. Έμοιαζε να αναζητεί κάποιον. Περπατώντας σε όλη την περίμετρο του κύκλου, βρέθηκε κάποια στιγμή στη δική μου μεριά. Δεν είχα προλάβει να αναρωτηθώ για την ταυτότητά του, όταν τα πνευστά σταμάτησαν και αμέσως τα εκατό βιολιά ξεκίνησαν να παίζουν μια σερενάτα που έκανε τους πάντες να ηρεμήσουν. Ο ζωηρός ρυθμός του ντιβερτιμέντο που έπαιξαν μετά τους έκανε όλους να κουνάνε ρυθμικά το κεφάλι και τα χέρια τους. Όμως αυτό που ξεσήκωσε τους νέους ήταν το αργό βαλς που ακολούθησε. Στη στιγμή ένα λεφούσι ξετρελαμένων νεαρών ξεχύθηκε στην πράσινη πίστα. Τα αγόρια βρήκαν το ταίρι τους, πιαστήκανε από τα χέρια και άρχισαν να στροβιλίζονται στον ρυθμό του. Η ομάδα των ανδρών με τα ξύλινα ποτήρια, που τα χτυπούσαν στον ρυθμό του βαλς, περπατούσε ανάμεσα στα ζευγάρια, δημιουργώντας μια ευχάριστη διάθεση σε όλο τον κόσμο που ανταποκρινόταν με διαρκή επιφωνήματα, γέλια και φωνές. Παρασυρμένη και εγώ από όσα συνέβαιναν, ξαφνιάστηκα όταν ένα χέρι έπιασε το δικό μου και με τράβηξε προς την πίστα. Ήταν ο Ερλεκίνος. Ψηλός, επιβλητικός, αστείος μέσα στην παρδαλή στολή του, αλλά και αμίλητος, κρυμμένος καλά πίσω από το προσωπείο του, με παρέσυρε στον χορό. Τον παρατηρούσα, όση ώρα ήμαστε πιασμένοι από τα χέρια πώς είχε στυλώνει τα σκοτεινά του μάτια στα δικά μου. Όταν τον πρωτοείδα, μου πέρασε από τον νου πως κάτω από την καρναβαλίστικη μάσκα κρυβόταν ο Ρόμπους, κι αυτή η σκέψη με έκανε να τον ακολουθήσω. Γρήγορα κατάλαβα πως δεν ήταν. Ποιος ήταν όμως; Ίσως κάποιος από τους ανώνυμους θαυμαστές μου, σκέφτηκα. Αυτή η αβεβαιότητα έμοιαζε λίγο με παιχνίδι. Προς στιγμή δεν ανησύχησα. Χόρεψα μαζί του δυο χορούς και μετά ευγενικά του ζήτησα να σταματήσουμε. Δεν μου έφερε αντίρρηση και, ενώ εγώ ξαναγύριζα στο δέντρο μου, ο Ερλεκίνος χάθηκε μέσα στους χορευτές που τώρα στροβιλίζονταν με μεγαλύτερη ταχύτητα».

Konstantin Somov, Harlequin and a Lady (1921)

Αγία Πετρούπολη, Russian Museum

Πηγές για τις εικόνες:

https://www.wikiart.org/en/edgar-degas/harlequin-and-colombina-1886

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Konstantin_Somov_Harlequin_and_a_Lady_1921.jpg

Αρλεκίνοι πριν από τον Αρλεκίνο

Τον 11^ο  αιώνα και στο έργο του Βενεδικτίνου χρονικογράφου Orderic Vitalis υπάρχει ένα τάγμα δαιμόνων που ανήκει στην οικογένεια harlequin ή hellequin και το οποίο καταδιώκει έναν μοναχό περιπλανώμενο στις ακτές της Νορμανδίας. Ο αρχηγός τους ονομάζεται Mesnée d’ Hellequin. Ο μύθος μιας ομάδας δαιμόνων που κυνηγούν και βασανίζουν τις καταραμένες ψυχές των φαύλων γνώρισε μεγάλη διάδοση στην Ευρώπη. Ο αρχηγός μιας τέτοιας ορδής ονομάζεται στα αγγλικά Herla ή Herla King και στα γερμανικά Erlköning.

Αργότερα, και πιο συγκεκριμένα το 1262, ο Hellequin ανέβηκε στη θεατρική σκηνή, στο έργο του Adam de la Halle με τον τίτλο Jeu de la Feuillière, και από τότε έγινε μόνιμος πρωταγωνιστής στα πασχαλινά γαλλικά δρώμενα με θέμα τα πάθη του Ιησού. Τα χαρακτηριστικά του είναι ίδια σε όλες του τις εμφανίσεις στις λαϊκές παραδόσεις της κεντρικής Ευρώπης: είναι απεσταλμένος του διαβόλου, γιγαντόσωμος, δρα στα δάση και εμφανίζεται ως προάγγελος θανάτου. Μάλιστα, εμφανίζεται μόνο σ’ εκείνον που πρόκειται να πεθάνει είτε ο ίδιος είτε κάποιος δικός του, και η έκφρασή του δηλώνει το είδους του θανάτου που τον περιμένει: ήρεμος ή γεμάτος πόνους και αγωνία. Η κοκκινόμαυρη μάσκα που φοράει αυτή η υπερφυσική, αποτρόπαια μορφή εξηγεί ενδεχομένως τα παρδαλά χρώματα της φορεσιάς του Αρλεκίνου. Γιατί ακριβώς, ο Αρλεκίνος, ο διάσημος χαρακτήρας της Comedia dell’ Arte, φαίνεται ότι έχει για προγόνους του αυτές τις διαβολικές μεσαιωνικές φιγούρες.

Εικονογράφηση για τον “Erlkönig” του Goethe 

Ο Dante Allighieri πρώτος τοποθέτησε στην κόλασή του έναν διάβολο με το όνομα Alichino (ο Νίκος Καζαντζάκης αποδίδει το όνομά του ως Χαμοφτέρης), που η εμφάνισή του σε πολλά σημεία θυμίζει καρναβαλική φάρσα. Το 1778 ο Johann Gottfried  Herder έγραψε μια μπαλάντα με τίτλο “Erlkönigs Tochter”, διασκευή της δανέζικης μπαλάντας “Hr. Oluf han rider” του 1739. Από τον Herder εμπνεύστηκε τη δική του μπαλάντα, με τίτλο “Erlkönig”, ο Johann Wolfgang von Goethe, την οποία έγραψε το 1782 και η οποία μελοποιήθηκε από διάφορους συνθέτες, με πιο διάσημο ανάμεσά τους τον Franz Schubert.

Πηγές:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Erlkoenig_Schwind.jpg

https://www.youtube.com/watch?v=JS91p-vmSf0

Από την Agatha Christie στον Batman

Η εξαιρετική ιδέα της Agatha Christie, για την οποία σας μίλησα στην προηγούμενη ανάρτηση, βρήκε συνεχιστές. Το 1992 ο συγγραφέας Paul Dini και ο εικονογράφος Bruce Timm παρουσίασαν στη σειρά κινούμενων σχεδίων Batman έναν γυναικείο χαρακτήρα με το όνομα Harley Quinn (το πραγματικό της όνομα είναι Harleen Frances Quinzel) και την εμφάνιση σαλτιμπάγκου. Την επόμενη χρονιά η νέα ηρωίδα έκανε την πρώτη της εμφάνιση στο περιοδικό DC Comics, σε μια ιστορία με κεντρικό ήρωα και πάλι τον Batman, και από τότε οι εμφανίσεις της απέκτησαν μια κανονικότητα.

Η Harley Quinn, ψυχίατρος στο άσυλο Arkham της Gotham City κουράρει έναν ασθενή, που είναι το δίχως άλλο ο super-κακός της υπόθεσης και ακούει στο όνομα Joker, του οποίου γίνεται στενή συνεργάτιδα και ερωμένη. Μάλιστα, μαζί με άλλες δύο γυναικείες φιγούρες, την Catwoman και την Poison Ivy, δημιουργούν ένα εγκληματικό τρίο γνωστό με το όνομα Gotham City Sirens (Σειρήνες της Gotham City).

Η Harley είναι ξανθιά, γαλανομάτα και φοράει μαύρη μάσκα ντόμινο, λευκό make-up και, για να δικαιολογήσει το όνομά της, φοράει επίσης το μαυροκόκκινο κοστούμι του Αρλεκίνου. Έχει ανοσία στις τοξικές ουσίες και στο δηλητήριο του Joker και οι πληγές της επουλώνονται ταχύτατα. Η δύναμη και η ευελιξία της τελειοποιούνται με κάθε νέα της εγκληματική επιχείρηση.

Γι’ ακόμα μια φορά, λοιπόν, το καρναβαλικό γκροτέσκο συνδέεται με το εφιαλτικό και το έξαλλα κωμικό που όμως τελικά καταντάει αποτρόπαιο (όπως καθαρά επιβεβαιώνεται από την ερωτική σύνδεση της  Harley Quinn με τον Joker).

Πηγή για την εικόνα:

https://en.wikipedia.org/wiki/Harley_Quinn#/media/File:Harley_Quinn_(model_sheet).jpg