Χριστουγεννιάτικα γλυκά: βασιλόπιτα

Ένα κομμάτι του Χριστού, ένα του Άι-Βασίλη, ένα του φτωχού, ένα του σπιτιού, ένα του νοικοκύρη … κι ακολουθούν οι υπόλοιποι της οικογένειας. Το τυχερό φλουρί συνήθως κανονισμένο να πέφτει στο πιτσιρίκι. Πώς να καταφέρεις να τα ικανοποιήσεις και τα δυο, αν έχεις δυο πιτσιρίκια στο σπίτι; Την κόβει ο νοικοκύρης του σπιτιού την πρώτη μέρα του χρόνου, αφού προηγουμένως την σταυρώσει με το μαχαίρι, μέσα στις ευχές όλων για όλους, μέσα σε φωνές και χαμόγελα. Ένα νόστιμο τρίγωνο κομμάτι, που μοιάζει άλλοτε με κέικ και άλλοτε με τσουρέκι, με το άρωμα του βουτύρου και πασπαλισμένο με μπόλικη άχνη, καμιά φορά με ξηρούς καρπούς και φρούτα να ενισχύουν τη γεύση και τη μοσχοβολιά του. Η πρώτη-πρώτη γλύκα του χρόνου, για να ακολουθήσουν κι άλλες πολλές.

Όταν στην Καισάρεια της Καππαδοκίας ο έπαρχος απείλησε τους κατοίκους ότι, αν δεν του παρέδιδαν καθετί πολύτιμο που είχαν, θα λεηλατούσε την πόλη τους, ο επίσκοπος, ο Μέγας Βασίλειος έπεισε τους πλούσιους να πληρώσουν αυτοί τα λύτρα, προσφέροντας τα χρυσαφικά τους. Τελικά, ο έπαρχος πείστηκε να αφήσει ήσυχους του Καππαδόκες και οι πλούσιοι άρχισαν να ζητούν πίσω ό,τι είχαν παραδώσει για τη σωτηρία της πόλης. Καταγραφή, όμως, δεν είχε γίνει. Τι ανήκε σε ποιον; Ο Μέγας Βασίλειος έδωσε τη λύση: έφτιαξαν πίτες και μέσα έβαλαν τα πολύτιμα χρυσαφικά. Μοιράζοντάς τες, καθένας έπαιρνε αυτό που έβρισκε στη δική του.

Δεν ξέρω αν οι εύποροι της Καππαδοκίας έμειναν ικανοποιημένοι με τη μοιρασιά, πάντως σ’ εμάς απέμεινε η παράδοση της βασιλόπιτας. Και σκέφτομαι πως, ακόμα κι αν το τυχερό φλουρί προτιμήσει άλλον, μας παρηγορεί η βουτυράτη νοστιμιά της αέρινης πιτούλας.

Πηγές για τις εικόνες:

https://www.flora.com.gr/recipe/H8KKtQ/arwmatikh-basilopita-me-kshroys-karpoys

https://www.sintayes.gr/syntages/vasilopita-tsoureki/

Χριστουγεννιάτικα γλυκά: δίπλες

Τραγανές, μελωμένες, καρυδάτες, στριφογυριστές, σπάνε στο στόμα και το γεμίζουν με το σιροπάκι τους. Μπελαλίδικο γλύκισμα που θέλει τέχνη και μεράκι, αλλά ποια νοικοκυρά λογαριάζει κόπο όταν πρόκειται να ευχαριστήσει την οικογένειά της; Ένα λεπτό-λεπτό φυλλαράκι, που ανοίγεται στο χέρι, κόβεται σε κομμάτια, διπλώνεται και τηγανίζεται σε μυρωδάτο ελαιόλαδο.

Με καταγωγή την Πελοπόννησο, οι δίπλες εισέβαλαν σε όλες τις περιοχές της Ελλάδας, και όχι μόνο για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά. Σε όλες τις στιγμές στις οποίες η καλή τύχη είναι απαραίτητη, σε αρραβώνες, γάμους και βαφτίσια, οι δίπλες είναι παρούσες. Τρυφερές και στοργικές, λένε πολλοί ότι το σχήμα τους το απέκτησαν για να θυμίζουν τα σπάργανα του Χριστού.

Πηγές για τις εικόνες:

https://www.argiro.gr/recipe/diples/

Χριστουγεννιάτικα γλυκά: μελομακάρονα

Τραγανά εξωτερικά, γλυκαίνουν το στόμα με το μέλι που ξεχειλίζει από το εσωτερικό τους και το γεμίζουν με τη μοσχοβολιά των μπαχαρικών και τη μεστή γεύση του ψιλοκομμένου καρυδιού με το οποίο είναι πασπαλισμένα.

Στην Ελλάδα, Χριστούγεννα χωρίς μελομακάρονα δεν γίνονται. Απλά ή γεμιστά (τα γνωστά μικρασιάτικα φοινίκια) ή ντυμένα με σοκολάτα, στολίζουν πάντοτε το γιορτινό τραπέζι, παρόλο που η ετυμολογία τους τα συνδέει με κάτι μακάβριο: με το νεκρόδειπνο των Αρχαίων Ελλήνων, στη διάρκεια του οποίου προσφερόταν για τον μακαρισμό των νεκρών η «μακαρία», ένα κομμάτι άρτου, μια «ψυχόπιτα», που στα μεσαιωνικά χρόνια ονομάστηκε «μακαρωνία» και έγινε μελο-μακάρονο όταν την περιέλουσαν με μέλι, το οποίο παραδοσιακά συνδέεται με την καλοτυχία και την ευζωία.

Γλυκίσματα πληθωρικά σε θερμίδες, κι όμως κανείς δεν μπορεί να αντισταθεί στη γεύση και στα αρώματά τους, ιδιαίτερα στα σπιτικά, σε αυτά που είναι φτιαγμένα με μεράκι και αγάπη.

  

Πηγές για τις εικόνες:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CE%BB%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%BA%CE%AC%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%BF#/media/%CE%91%CF%81%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%BF:Melomakarona.jpg

https://i.pinimg.com/originals/da/51/d8/da51d892bbb4c10747de5ac8e8ac797e.jpg

Χριστουγεννιάτικα γλυκά: γαλλικός κορμός

Νομίζω ότι δεν υπάρχει γλυκό το οποίο να παραπέμπει στα Χριστούγεννα περισσότερο από τον γαλλικό κορμό (bûche de Noël). Τρυφερό παντεσπάνι, αρωματισμένο με Grand Marnier και τυλιγμένο σε ρολό που πάνω του έχει σχέδια που το κάνουν να μοιάζει με κούτσουρο, καλυμμένο με σοκολατένια ganache, αχνισμένο για να θυμίζει το χιόνι και στολισμένο με ζαχαρωτά στολίδια. Και γέμιση από κρέμα σοκολάτας ή κάστανου. Ο χριστουγεννιάτικος κορμός είναι θεσπέσιος και λαχταριστός.  

Λένε κάποιοι ότι η συνήθεια των Γάλλων να φτιάχνουν κορμό για επιδόρπιο στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι ανάγεται στην εποχή των Κελτών, τότε που, στη γιορτή της φωτιάς στο χειμερινό ηλιοστάσιο (yule), οι άνθρωποι προσέφεραν ένα χοντρό κούτσουρο (yule log) στον ήλιο, το οποίο έπρεπε να καίει για μεγάλο διάστημα συμβολίζοντας το φως και την αναγέννηση.

Άλλοι ισχυρίζονται ότι το γλυκό καθιερώθηκε επειδή παλιότερα οι άνθρωποι είχαν τη συνήθεια να κόβουν από τα οπωροφόρα δέντρα το πιο χοντρό μέρος του κορμού τους και, την παραμονή των Χριστουγέννων, στολισμένο με πουρνάρια, κουκουνάρια ή κισσό, να το βάζουν στο τζάκι που έκαιγε για να ζεστάνει το θείο βρέφος. Το κούτσουρο αυτό άναβε από τα απομεινάρια του κούτσουρου της προηγούμενης χρονιάς και, για να έχει το σπίτι καλοτυχία και καλή σοδειά, έπρεπε να καεί αργά και να κρατήσει έως την Πρωτοχρονιά. Όταν πια καιγόταν, οι στάχτες του σκορπίζονταν στα φυτά και στα χωράφια, που έτσι στο εξής θα ήσαν υγιή και καρποφόρα.

Πηγές για τις εικόνες:

https://fr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BBche_de_No%C3%ABl#/media/Fichier:Buche_de_noel.jpg

https://fr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BBche_de_No%C3%ABl#/media/Fichier:Chambers_Yule_Log.png

http://dixonplace.org/performances/une-buche-de-noel-a-work-in-progress/

Χριστουγεννιάτικα γλυκά: αγγλική πουτίγκα δαμάσκηνου

Στην Αγγλία, από τον 14^ο αιώνα και μέχρι περίπου το 1700, οι άνθρωποι συνήθιζαν να φτιάχνουν έναν χυλό από ζωμό ψιλοκομμένου βοδινού, σπασμένο σιτάρι, κρεμμύδια, διάφορα λαχανικά, σταφίδες, κρασί και μπαχαρικά, που όσο περνούσαν τα χρόνια γινόταν όλο και πιο πηχτός. Αυτή η πολύ δημοφιλής συνταγή, που κυρίως εξυπηρετούσε στη συντήρηση του κρέατος, εξελίχθηκε κατά τη βικτωριανή εποχή στο πιο χαρακτηριστικό αγγλικό χριστουγεννιάτικο γλύκισμα, στην πουτίγκα δαμάσκηνου (plum pudding). Λέγεται ότι η βασίλισσα Βικτωρία, που λάτρευε την πουτίγκα, απαίτησε αυτή να λάβει θέση στο κέντρο του χριστουγεννιάτικου τραπεζιού. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι η ιδέα της πουτίγκας ως βασικού χριστουγεννιάτικου επιδόρπιου χρονολογείται στα 1714 και ανήκει στον βασιλιά George I, που γ’ αυτό ονομάστηκε και Pudding King.

Παραδόξως, στις περισσότερες συνταγές η πουτίγκα δαμάσκηνου δεν περιέχει δαμάσκηνα, αλλά σταφίδες, αφού αυτές εννοούν οι Άγγλοι με τη λέξη plum. Περιέχει, όμως, 13 υλικά, τόσα όσα ήσαν τα πρόσωπα που αποτελούσαν τον κύκλο του Ιησού. Επιπλέον, στην τελετουργία της παρασκευής της περιλαμβάνεται το ανακάτεμα των υλικών από όλα τα μέλη της οικογένειας διαδοχικά, και μάλιστα με φορά από την Ανατολή προς τη Δύση, ως υπόμνηση για τους 3 Μάγους που κατέφθασαν για να προσκυνήσουν το θείο βρέφος. Η αγγλική εκκλησία ήταν αυτή που, εκμεταλλευόμενη τη δημοφιλία του γλυκίσματος, το συνέδεσε με τη θρησκευτική παράδοση, ορίζοντας τον αριθμό των υλικών και τον τρόπο ανακατέματος. Μέσα στην πουτίγκα τοποθετείται ένα ασημένιο νόμισμα, που όποιος το κερδίσει θεωρείται ότι θα είναι καλότυχος ολόκληρη τη χρονιά.

Την τελευταία Κυριακή πριν από την περίοδο που οι Άγγλοι ονομάζουν Advent (δηλαδή περίοδο προετοιμασίας των Χριστιανών για τη θεία γέννηση) και η οποία διαρκεί 4 εβδομάδες, οι Άγγλοι αρχίζουν να ανακατεύουν τα υλικά για την πουτίγκα. Η Κυριακή αυτή ονομάζεται Stir-up Sunday.

Κάθε αγγλική οικογένεια έχει τη δική της συνταγή πουτίγκας, που βεβαίως είναι καλύτερη από όλες τις άλλες. Σταφίδες μαύρες, σταφίδες άσπρες, αλεύρι, ψίχουλα, βούτυρο, ζάχαρη κανέλα, γαρίφαλο, ξύσμα, αυγά, μέλι, μήλο και γάλα είναι τα βασικά 13 υλικά της και σ’ αυτά προστίθεται η βότκα εάν η πουτίγκα παρουσιαστεί flambé. Στο κέντρο της δεσπόζει το κόκκινο χρώμα των σπόρων του αγριοπούρναρου, με το οποίο συνήθως την διακοσμούν. Τη μεσαιωνική καταγωγή της  δείχνει και ο τρόπος που βράζεται, πάνω από τον ατμό μιας κατσαρόλας τυλιγμένη βέβαια σε καθαρή  πετσέτα είτε, πιο απλά, μέσα σε μια φόρμα σε bain-marie.

Πηγή για τις εικόνες:

https://www.bbc.co.uk/food/recipes/christmas_pudding_41498

http://victorian-era.org/christmas-plum-pudding.html

https://practicalpreservationservices.com/history-of-the-holidays-plum-pudding/

https://www.jamieoliver.com/recipes/fruit-recipes/christmas-pudding/

Χριστουγεννιάτικα γλυκά: ιταλικό πανετόνε

Όποιος θέλει να γιορτάσει τα Χριστούγεννα με τον πιο ιταλικό τρόπο δεν έχει παρά να δοκιμάσει μια λεπτή φέτα πανετόνε (panettone) που θα την συνοδεύσει με ένα ποτήρι σαμπάνια. Κάτι ανάμεσα σε ψωμί, τσουρέκι και κέικ, επιβλητικό, πανύψηλο, φουσκωτό, αφράτο και γεμάτο φρουτένιες γεύσεις, το πανετόνε είναι το πιο διάσημο ιταλικό χριστουγεννιάτικο γλυκό, νοστιμότατο και κοπιαστικότατο στην παρασκευή του.

Η ιστορία του μας πηγαίνει πίσω στο Μιλάνο του 1400. Τότε ζούσε εκεί ένας ευγενής εκπαιδευτής γερακιών στην αυλή του Δούκα, που λεγόταν Ughetto και ο οποίος ερωτεύτηκε παράφορα την Adalgisa, την κόρη του αρτοποιού της πόλης. Ο Ughetto, για να σώσει τον πατέρα της αγαπημένης του από τη χρεωκοπία, προσφέρθηκε να δουλέψει στο αρτοποιείο χωρίς αμοιβή και χωρίς να αποκαλύψει την ταυτότητά του. Αυτός συνέλαβε την ιδέα να προσθέσει στα ψωμιά βούτυρο, ζάχαρη και αυγά. Όμως, αυτά τα υλικά ήταν πολύ ακριβά εκείνη την εποχή ακόμα και για έναν ευγενή, και ο Ughetto, για να τα προμηθευτεί, αναγκάστηκε να πουλήσει ορισμένα από τα αγριοπούλια του. Ωστόσο, το αποτέλεσμα τον δικαίωσε. Το ψωμί που έφτιαξε, στο οποίο προσέθεσε σταφίδες και ζαχαρωμένα εσπεριδοειδή, έγινε ανάρπαστο, έσωσε τον φούρνο και τον βοήθησε να κερδίσει το χέρι της Adalgisa. Ο μύθος λέει ότι στον γάμο του παραβρέθηκε και ο Leonardo da Vinci. Το ψωμί ονομάστηκε έκτοτε pan de ton, δηλαδή ψωμί πολυτελείας. Δεδομένου, πάντως, ότι το όνομα του ερωτευμένου ευγενή σχετίζεται με τη λέξη «ughett», που σημαίνει σταφίδα στη διάλεκτο του Μιλάνου, η ιστορία μοιάζει περισσότερο πιστευτή.  

Μια άλλη, λιγότερο ρομαντική εκδοχή λέει ότι  δημιουργός του υπέροχου αυτού ψωμιού ήταν ο Toni, ο νεαρός βοηθός του chef που δούλευε στον Οίκο των Sforza. Όταν ο σπουδαίος chef έκαψε κατά λάθος το κέικ που ετοίμαζε για επιδόρπιο σε κάποια γιορτή, ο ταπεινός βοηθός του, με όσα υλικά είχε διαθέσιμα, ετοίμασε ένα ψωμί που πήρε το όνομά του: il pan de Toni (το ψωμί του Toni).

Το πανετόνε πήρε, όμως, έγινε ευρύτατο γνωστό  μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, χάρη σε έναν νεαρό Μιλανέζο αρτοποιό, τον Angelo Motta, ο οποίος μάλιστα έδωσε το όνομά του σε μία από τις γνωστές ιταλικές μάρκες πανετόνε. Ο Motta είναι αυτός που έδωσε στο διάσημο ψωμί το ψηλό, θολωτό, σαν τρούλο σχήμα του, αφήνοντας τη ζύμη να ανέβει τρεις φορές πριν από το ψήσιμο, πράγμα που το κάνει τόσο ξεχωριστά αέρινο.

Οι Ιταλοί λάτρεψαν το γλυκό αυτό ψωμί. Το τρώνε οι ίδιοι μανιωδώς. Το εξάγουν σε διάφορες χώρες, κομψά τυλιγμένο σε κόκκινο και πράσινο χαρτί με χρυσές κορδέλες. Το πήραν μαζί τους, ως κομμάτι της παράδοσής τους, όσοι από αυτούς μετανάστευσαν σε άλλες χώρες, κυρίως στην Αμερική.

Πηγές για τις εικόνες:

https://en.wikipedia.org/wiki/Panettone

https://www.panettonebaj.it/the-baj-panettone-throughout-history/?lang=en

https://www.italianways.com/the-art-of-panettone/

https://fineartamerica.com/featured/vintage-food-ad-panettoni-milan-italy-tina-lavoie.html

Edward Said: Οριενταλισμός

Η εννοιολογική κατηγορία «Ανατολή» κατασκευάστηκε στη δυτική σκέψη και φαντασία ως αντίβαρο προς την κατηγορία «Δύση» μέσα στο νοητικό πλαίσιο που δημιουργήθηκε από την αποικιοκρατία και τον ευρωκεντρισμό. Αυτή είναι η βασική ιδέα που διατυπώνεται στο πιο διάσημο έργο του Παλαιστινιοαμερικανού καθηγητή λογοτεχνίας στο Columbia University Edward Said, το έχει τίτλο Orientalism (Οριενταλισμός) και κυκλοφόρησε το 1978. Το έργο αντιμετωπίζει γενικότερα ερωτήματα, όπως: τι σημαίνει ο «άλλος» ως εννοιολογική κατηγορία; πώς οριοθετείται στο πλαίσιο της δυτικής σκέψης; ποιοι είναι οι μηχανισμοί αναπαράστασής του και πώς εμπλέκεται σε αυτούς η εξουσιαστική επιθυμία; Η επιρροή του έργου στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες υπήρξε τεράστια και οι συζητήσεις που προκάλεσε ευρύτατες.

Jean Dominique Auguste Ingres, The Turkish Bath (1862)

Παρίσι, Musée du Louvre

Ο Said γράφει ένα πολεμικό βιβλίο που αποδομεί τη γνώση μας για την Ανατολή, κάνοντας επιπλέον λόγο για οντολογική και επιστημολογική διάκριση μεταξύ «Δύσης» και «Ανατολής», καθώς και για δυτική κυριαρχία, αναδιοργάνωση και άσκηση εξουσίας, ακόμα και βίας, επί της Ανατολής. Στο θεωρητικό επίπεδο παρακολουθεί στενά τις απόψεις του Γάλλου φιλοσόφου Michel Foucault, θεωρώντας κι αυτός ότι οι λόγοι (discourses), δηλαδή τα «συστήματα σκέψεων», συμπεριλαμβάνουν ιδέες, συμπεριφορές, πράξεις, πιστεύω, και πρακτικές που συστηματικά κατασκευάζουν τα υποκείμενα και τους κόσμους στους οποίους ζουν. Οι Δυτικοί, ισχυρίζεται ο Said υιοθετώντας στρουκτουραλιστικές θέσεις, έχοντας την ανάγκη να υποστασιοποιηθούν μέσω μιας δυαδικής αντίθεσης, κατασκευάζουν μια εικόνα του «άλλου» που είναι πλήρως αντίθετη από τη δική τους και συγχρόνως είναι γενικευτική και στατική (εξωτισμός, πρωτογονισμός, νωθρότητα, ανορθολογισμός, υπανάπτυξη είναι μερικές από τις ιδιότητες που του αποδίδονται με διάθεση απαξιωτική και πατερναλιστική). Άρα, συνοπτικά, η ιδέα μας για την «Ανατολή», ανιστορική και στερεοτυπική στην ουσία της, είναι πολιτισμικά κατασκευασμένη και επιβεβλημένη λόγω της υπεροχής του δυτικού πολιτισμού (βρετανικών και γαλλικών περιβαλλόντων στην αρχή, αμερικανικών στη συνέχεια). Κυρίως, είναι επίσης ιστορικά κατασκευασμένη, πράγμα που σημαίνει ότι δεν υπάρχει μία εικόνα της Ανατολής, αλλά πολλές που εμφανίζονται σε διαφορετικές περιόδους αλλά υπηρετούν κάθε φορά την ανάγκη της Δύσης και έλεγχο και καθυπόταξη της Ανατολής.

Wolfgang Amadeus Mozart, The Abduction from the Seraglio (1782)

Έχει δίκιο ο Said; Οι απόψεις του έχουν δεχτεί σφοδρή κριτική. Οι επικριτές του υποστηρίζουν ότι η θέση του τεκμηριώνεται με επιλεκτικό τρόπο, αφού παραπέμπει σε ορισμένες μόνο αναπαραστάσεις, τις πιο κακόβουλες, της Ανατολής και, από την άλλη, δεν μπαίνει καν στον κόπο να κάνει την αντίστροφη πορεία, αναζητώντας τον τρόπο αναπαράστασης της Δύσης από την Ανατολή και επιχειρώντας συγκρίσεις. Επιπλέον, με μεγάλο βαθμό αυθαιρεσίας, ερμηνεύει την ιδιοποίηση της ανατολικής κληρονομιάς από τη δυτική –κυρίως την ορθολογιστική- παράδοση ως προσβολή και όχι ως εγκώμιο και φόρο τιμής. Ξεχνάει, τέλος, το γεγονός ότι η ανατολική κουλτούρα, που σε πολλές περιπτώσεις κινδύνεψε από τους ομοεθνείς της, διασώθηκε χάρη στους δυτικούς θιασώτες της.

Eugène Delacroix, The Women of Algiers (1834)

Παρίσι, Musée du Louvre

Γιατί τότε οι απόψεις του είναι τόσο δημοφιλείς; Μία εξήγηση είναι ότι η Δύση λατρεύει να αυτο-υπονομεύεται και, έτσι, ο καθηγητής του Columbia University γίνεται ήρωας εκτοξεύοντας μύδρους εναντίον της.

Voltaire, Candide (1759)

Πηγές για τις εικόνες:

https://en.wikipedia.org/wiki/Orientalism#/media/File:Le_Bain_Turc,_by_Jean_Auguste_Dominique_Ingres,_from_C2RMF_retouched.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/Die_Entf%C3%BChrung_aus_dem_Serail#/media/File:Entfuhrung_aus_dem_Serail484.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/Orientalism#/media/File:WomenofAlgiers.JPG

https://en.wikipedia.org/wiki/Candide#/media/File:Candide1759.jpg

Ο David Ricardo για το ελεύθερο εμπόριο

 Η ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου του 1996 συνέπεσε να γιορτάζεται στην Αμερική μόλις μία εβδομάδα πριν από τις κρίσιμες προκριματικές εκλογές στην περιοχή του New Hampshire. Λόγω της ημέρας, ο ρεπουμπλικανός προεδρικός υποψήφιος Patrick Buchanan μπήκε σε ένα ανθοπωλείο θέλοντας να αγοράσει για τη σύζυγό του μια δωδεκάδα τριαντάφυλλα. Και τι ανακάλυψε; Ότι τα περιζήτητα μέσα στο καταχείμωνο τριαντάφυλλα εισάγονταν από την Κολομβία. Ταράχτηκε, επειδή σκέφτηκε πόσες θέσεις εργασίας χάνονται για τους Αμερικανούς πολίτες και μοιράστηκε τις ανησυχίες του με τους ψηφοφόρους του εκφωνώντας έναν πύρινο λόγο κατά της εισαγωγής λουλουδιών. Ο προεδρικός υποψήφιος φαίνεται ότι αγνοούσε δύο βασικές έννοιες τις οποίες εισηγήθηκε στην οικονομική θεωρία ο γεννημένος το 1772 στην Αγγλία αλλά ολλανδοεβραϊκής καταγωγής David Ricardo με το έργο του Principles of Political Economy and Taxation (Αρχές της πολιτικής οικονομίας και φορολογίας): την έννοια του συγκριτικού πλεονεκτήματος (comparative advantage) και την έννοια του κόστους ευκαιρίας (opportunity cost), που και οι δυο περιγράφουν αυτό που ονομάζουμε ρικαρντιανό υπόδειγμα.

Πράγματι, δεν είναι καθόλου κολακευτικό για τους Αμερικανούς να χαρίζουν στις αγαπημένες τους, την ημέρα της γιορτής των ερωτευμένων, λουλούδια που προέρχονται από την Κολομβία. Όμως, όπως είναι γνωστό, για να παραχθούν λουλούδια τον χειμώνα, απαιτούνται θερμαινόμενα θερμοκήπια με μεγάλο κόστος ενέργειας, αλλά και διάφοροι άλλοι σπάνιοι οικονομικοί πόροι. Θα μπορούσε, παρόλα αυτά, η Αμερική, εάν το επιθυμούσε, να προωθήσει την παραγωγή τριαντάφυλλων διαθέτοντας τους απαραίτητους πόρους; Η απάντηση είναι ναι. Αλλά με τι κόστος; Προφανώς, η χειμωνιάτικη παραγωγή λουλουδιών θα απορροφούσε πόρους στερώντας τους από άλλον παραγωγικό κλάδο, ας πούμε από τον κλάδο των ηλεκτρονικών, με αποτέλεσμα τη μείωση της παραγωγής ηλεκτρονικών υπολογιστών. Είναι αυτό που ο Ricardo ονόμασε κόστος ευκαιρίας. Το κόστος ευκαιρίας των τριαντάφυλλων σε σχέση με των υπολογιστών ισούται με τον αριθμό των υπολογιστών που θα μπορούσαν να παραχθούν με τους πόρους που θα χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή συγκεκριμένου αριθμού τριαντάφυλλων.

Πρακτικά, αν στην Αμερική καλλιεργούνταν για την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου 10.000.000 τριαντάφυλλα με πόρους που θα μπορούσαν να διατεθούν στην παραγωγή 100.000 υπολογιστών, το κόστος ευκαιρίας αυτών των 10.000.000 τριαντάφυλλων  θα ήταν ίσο με 100.000 υπολογιστές. Αν, αντίθετα, αυτά τα 10.000.000 τριαντάφυλλα καλλιεργηθούν στην Κολομβία, το κόστος ευκαιρίας θα ήταν πολύ μικρότερο, δεδομένου ότι εκεί, στο νότιο ημισφαίριο, ο Φεβρουάριος είναι μήνας της καλοκαιρινής περιόδου. Επιπλέον, η πιθανότητα, αντί για τριαντάφυλλα, να παραχθούν εκεί υπολογιστές, είναι αμφισβητούμενη, διότι οι Κολομβιανοί εργάτες δεν είναι τόσο αποτελεσματικοί όσο οι συνάδελφοί τους στην Αμερική στην παραγωγή πολύπλοκων προϊόντων. Ενδεχομένως, λοιπόν, αντί για 10.000.000 τριαντάφυλλα θα ήσαν σε θέση να παράγουν μόνον 3.000 υπολογιστές.

Αυτή διαφορά στο κόστος ευκαιρίας οδηγεί σε μια πολύ επωφελή διευθέτηση: η Αμερική μπορεί να μην καλλιεργεί τριαντάφυλλα και να διοχετεύσει τους αντίστοιχους πόρους στην παραγωγή υπολογιστών, ενώ η Κολομβία μπορεί να καλλιεργεί τριαντάφυλλα αποδεσμεύοντας πόρους από την παραγωγή υπολογιστών. Στην ουσία, αυτή η διευθέτηση αυξάνει το παγκόσμιο προϊόν και στους δύο κλάδους προϊόντων, αυξάνοντας έτσι την κατανάλωση και, συνεπώς, την παγκόσμια οικονομική πίτα. Τι έχει συμβεί; Κάθε χώρα εξειδικεύεται στην παραγωγή εκείνου του προϊόντος για το οποίο, σύμφωνα με τον  Ricardo, διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτημα και εξάγει αυτό το προϊόν στο πλαίσιο του ελεύθερου εμπορίου. Οι δύο χώρες αγοράζουν τελικά η μία από την άλλη το προϊόν που χρειάζονται σε τιμή χαμηλότερη από το κόστος ευκαιρίας της καθεμιάς. Με απλά λόγια ο Patrick Buchanan αγόρασε τα τριαντάφυλλα για τη σύζυγό του σε τιμή χαμηλότερη απ’ ό,τι αν παράγονταν στην Αμερική, και μάλιστα τα αγόρασε χωρίς να θέσει σε κίνδυνο την εργασία των Αμερικανών πολιτών.

Είναι στην πραγματική οικονομία όλα τόσο ρόδινα; Όχι πάντοτε. Διάφορα στοιχεία παρεμβαίνουν προκαλώντας αναταράξεις, χωρίς όμως αυτό να επηρεάζει τον γενικό κανόνα. Μάλλον οδηγεί στο συμπέρασμα ότι και στο ελεύθερο εμπόριο πρέπει να εφαρμόζονται κανόνες που επιβάλλονται εντός του πλαισίου του και όχι από παράγοντες έξω από αυτό.

Πηγές:

https://static.eudoxus.gr/books/05/chapter-11505.pdf

https://en.wikipedia.org/wiki/David_Ricardo#/media/File:Portrait_of_David_Ricardo_by_Thomas_Phillips.jpg

https://en.wikipedia.org/wiki/On_the_Principles_of_Political_Economy_and_Taxation#/media/File:David_Ricardo_-_On_the_principles_of_political_economy_and_taxation_(1817,_title).jpg

Οι έξι Μεταφυσικοί Στοχασμοί του Descartes

Έξι στοχασμοί που αναπτύσσονται σε έξι ημέρες, όσες και οι ημέρες δημιουργίας του κόσμου. Αυτό είναι το περιεχόμενο του έργου του René Descartes Méditations métaphysiques (Μεταφυσικοί Στοχασμοί). Εντελώς τηλεγραφικά, λοιπόν:

Στον Πρώτο Στοχασμό, ο Descartes αναφέρεται στους λόγους που μας οδηγούν να σκεφτόμαστε με βάση την αμφιβολία για όλα. Η αμφιβολία είναι αναγκαία, διότι βοηθάει τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τις προκαταλήψεις και να οδηγηθεί στην αλήθεια.

Στον Δεύτερο Στοχασμό, με αφετηρία την αμφιβολία, ο φιλόσοφος αναζητεί την ύπαρξη ενός δείγματος βεβαιότητας ή την τελική απόρριψη κάθε βεβαιότητας. Ένα μόνο είναι βέβαιο: ότι δεν υπάρχει τίποτα βέβαιο. Το μόνο πράγμα για το οποίο είμαστε βέβαιοι είναι το ότι αμφιβάλλουμε, δηλαδή το ότι σκεπτόμαστε. Αφού παραδεχόμαστε ότι σκεφτόμαστε, τότε υπάρχουμε. Αυτό είναι το περίφημο cogito ergo sum. Ο άνθρωπος είναι πράγμα σκεπτόμενο που αμφιβάλλει. Ο Descartes οδηγείται έτσι στην πρώτη βεβαιότητα, που είναι η δική του ύπαρξη.

Στον Τρίτο Στοχασμό, ο φιλόσοφος διερευνά την ύπαρξη άλλων όντων πέρα από το σκεπτόμενο υποκείμενο. Αναφέρεται, λοιπόν, στις έμφυτες ιδέες, σε αυτές δηλαδή που υπάρχουν μέσα μας, και αναζητεί την προέλευσή τους. Για τον φιλόσοφο αληθινό είναι οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με σαφήνεια και ευκρίνεια. Μέσα στο πνεύμα μας υπάρχουν οι ιδέες, και αυτές οφείλονται σε κάποιο αίτιο. Μια ανώτερη αιτία είναι η ιδέα που δημιουργεί όλες τις άλλες. Τούτη την ανώτερη ιδέα μόνον ένα τέλειο ον θα μπορούσε να την δημιουργήσει και αυτό το τέλειο ον είναι ο Θεός. Επομένως, η ιδέα ενός υπέρτατου τέλειου όντος έχει αντικειμενική πραγματικότητα, πράγμα που αποδεικνύει ότι είναι δημιούργημα ενός τέλειου όντος, δηλαδή του Θεού. Η ιδέα του Θεού είναι μέσα μας και έχει ως αίτιο τον ίδιο το Θεό. Ο Θεός είναι το μόνο ον που υπάρχει καθ’ εαυτό. Έτσι ο Descartes οδηγείται στη δεύτερη βεβαιότητα, που είναι η ύπαρξη του Θεού.

Από τον Τέταρτο Στοχασμό και εξής η διαδρομή αλλάζει και από το πνεύμα καταλήγουμε στο σώμα, από τον νου στη φαντασία, στις αισθήσεις. Ο άνθρωπος οδηγείται στη γνώση των άλλων πραγμάτων μέσω της γνώσης του Θεού. Ο Θεός, ως τέλειο ον, δεν είναι δυνατόν να μας παραπλανά. Η πλάνη οφείλεται στο ότι ο άνθρωπος δεν συγκρατεί τη βούλησή του μέσα στα επιτρεπτά όρια, αλλά την επεκτείνει και σε επίπεδο που δεν κατανοεί. Η στέρηση έχει σχέση με την ίδια την ανθρώπινη πράξη, και όχι με την ικανότητα που έλαβε από τον Θεό. Ο άνθρωπος έχει προικιστεί από τον Θεό με ελευθερία βούλησης, αλλά είναι δικό του σφάλμα αν δεν μπορεί να την αξιοποιήσει.

Στον Πέμπτο Στοχασμό, γίνεται λόγος για την ουσία των υλικών πραγμάτων, δίνεται δηλαδή έμφαση σε αυτά που συλλαμβάνουμε με σαφήνεια. Υπάρχουν μέσα μας ιδέες ορισμένων πραγμάτων που δεν δημιουργούνται από εμάς, αλλά έχουν τη δική τους υπόσταση, όπως για παράδειγμα η καθορισμένη φύση ενός τριγώνου που αποδεικνύεται από τις ιδιότητες του τριγώνου. Ο Descartes αναγνωρίζει τη βεβαιότητα των μαθηματικών και γεωμετρικών αληθειών, και μέσα από αυτές παρουσιάζει μια νέα απόδειξη της ύπαρξης του Θεού. Αφού δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί από την ουσία του τριγώνου το ότι το μέγεθος των τριών γωνιών ισούται με δύο ορθές, ακόμα περισσότερο η ύπαρξη δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί από την ουσία του Θεού. Η βεβαιότητα και η αλήθεια των επιστημών εξαρτάται από τη γνώση του Θεού.

Στον Έκτο Στοχασμό, διαχωρίζεται η νόηση από τη φαντασία. Όταν το πνεύμα βρίσκεται στη διαδικασία της νόησης, στρέφεται στον εαυτό του και ελέγχει τις ιδέες που βρίσκονται σ’ αυτό, ενώ, όταν φαντάζεται, στρέφεται στο σώμα και παριστάνει μια σωματική μορφή. Η σύλληψη της ιδέας με εικόνα είναι έργο της φαντασίας, διαφορετικά, χωρίς εικόνα, είναι έργο του καθαρού πνεύματος. Σε αυτόν τον Στοχασμό γίνεται επανασύνδεση σώματος και πνεύματος, χωρίς όμως συγχώνευση.

Πηγή για τις εικόνες:

https://www.britannica.com/biography/Rene-Descartes

Φιλοσοφικοί διάλογοι: René Descartes, Μεταφυσικοί Στοχασμοί

Tο 1640 ο René Descartes έχει ολοκληρώσει το έργο του με τίτλο Meditationes de prima philosophia, πιο γνωστό με το όνομα Méditations métaphysiques (Μεταφυσικοί Στοχασμοί). Το έργο αυτό, γραμμένο στα λατινικά και άρα απευθυνόμενο σε λόγιους και διανοούμενους, είναι η δεύτερη, μετά το Discours de la methode (Λόγος περί της μεθόδου), «αφήγηση» στην οποία ο φιλόσοφος περιγράφει τη μεταφυσική του μάχη ενάντια στην αμφιβολία. 

Όμως, τον Descartes τον τρώει η ανησυχία ότι ένα τέτοιο έργο, στο οποίο εκτίθενται μεταξύ άλλων και οι αποδείξεις του για την ύπαρξη του Θεού, δεν θα γινόταν θετικά δεκτό, θέτοντας σε κίνδυνο και την προσωπική του ελευθερία. Γι’ αυτό, κοινοποιεί το χειρόγραφο σε διακεκριμένους σύγχρονούς του θεολόγους και φιλοσόφους, με σκοπό να δοκιμάσει την πειθώ των επιχειρημάτων του και να συγκεντρώσει τις αντιρρήσεις και τις υποδείξεις τους. Έτσι γεννιούνται οι Πρώτες Αντιρρήσεις, μερικές από τις οποίες αρκετά εκτεταμένες, τις οποίες ακολουθούν οι Πρώτες Απαντήσεις του Descartes. Με αυτόν τον τρόπο, το έργο ανοίγει έναν πρωτοφανή διάλογο στην ιστορία της Φιλοσοφίας.

Στη συνέχεια, ο Descartes, για να νιώσει ακόμα πιο ασφαλής –οι καταδίκες του Giordano Bruno και του Galileo Galilei είναι πολύ νωπές-, στέλνει το έργο του, μαζί με τις Πρώτες Αντιρρήσεις και τις Πρώτες Απαντήσεις, στον επιστήθιο φίλο του και ιερέα Marin Mersenne. Εκείνος αναζητεί για χάρη του κριτές και σε σύντομο χρονικό διάστημα συλλέγει επτά σειρές Αντιρρήσεων, οι οποίες διατυπώνονται κατά σειράν: από τον Δανό θεολόγο Johannes Caterus, από διάφορους θεολόγους μη κατονομαζόμενους, από τον Άγγλο φιλόσοφο και προτεστάντη στο θρήσκευμα Thomas Hobbes, από τον Γάλλο φιλόσοφο Antoine Arnauld, από τον Γάλλο φιλόσοφο και ιερέα Pierre Gassendi, από διάφορους μη κατονομαζόμενους φιλοσόφους, από τον Ιησουίτη Pierre Bourdin. Ο Descartes απαντά σε όλες αυτές με το ύφος που προσιδιάζει σε καθεμιά. Επιπλέον, ζητάει επίσημη επιδοκιμασία από τους θεολόγους της Σορβόννης, η οποία όμως δεν του δίνεται ποτέ.

Το έργο εκδίδεται για πρώτη φορά τον Αύγουστο του 1641 στο Παρίσι (και όχι στην Ολλανδία όπου κατοικεί ο φιλόσοφος) με τον πλήρη τίτλο Meditationes de prima philosophia, in qua Dei existentia et animae immortalitas demonstratur (Στοχασμοί περί της πρώτης φιλοσοφίας, όπου αποδεικνύεται η ύπαρξη του Θεού και η αθανασία της ψυχής). Σε αυτήν την έκδοση γίνεται ρητή αναφορά στις αντιλογίες και στις σχετικές απαντήσεις του Descartes, και μάλιστα με την παράκληση του φιλοσόφου προς τους αναγνώστες, στον πρόλογο της έκδοσης, να μελετήσουν και τις μεν και τις δε πριν βιαστούν να αξιολογήσουν το έργο του.

Το έργο είναι αφιερωμένο «στους Κυρίους Κοσμήτορες και Διδάκτορες της εκκλησιαστικής Σχολής Θεολογίας του Παρισιού»!

Πηγή για την εικόνα:

https://en.wikipedia.org/wiki/Meditations_on_First_Philosophy#/media/File:Meditationes_de_prima_philosophia_1641.jpg