Η γλώσσα ως "εργαλείο μαγείας": ήθος

Στα αρχαία ελληνικά απαντάται η λέξη ἦθος με την έννοια του χαρακτήρα, του οποίου η συνεσταλμένη βαθμίδα απαντά στο ουσιαστικό ἔθος (=συνήθεια, έθιμο). Ο Ηράκλειτος αναφέρει: ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων. Εδώ, το ήθος μπορεί να περιγραφεί ως μια ανθρώπινη διάθεση με το χαρακτηριστικό της ετοιμότητας. Το ήθος, και όχι μια εξωτερική, τυφλή δύναμη, είναι η μοίρα του ανθρώπου, λέει ο Μ. Conche. Σημαίνει, επίσης, η λέξη ένα από τα κατά ποιόν μέρη της τραγωδίας, το οποίο δηλώνει τον ξεχωριστό, προσωπικό τρόπο συμπεριφοράς, την ποιότητα του χαρακτήρα του προσώπου το οποίο υποδύεται ο υποκριτής.  Στον Αριστοτέλη το ήθος συνδέεται και πάλι με τον χαρακτήρα και έτσι  μεταφράζεται σε εργαλείο με το οποίο μπορεί κανείς να επηρεάζει και να πείθει το ακροατήριό του (η επίκληση στο ήθος –του ρήτορα ή του αντιπάλου του- είναι ένας από τους τρόπους πειθούς που περιγράφει ο φιλόσοφος).

Annibale Caracci, The Choicε of Heracles (1596)

Νάπολη, Muzeo Nazionale di Capodimonte

Στη νεοελληνική, η λέξη εξακολουθεί να σημαίνει τον εσωτερικό κόσμο του κάθε ανθρώπου, τις χαρακτηριστικές ψυχικές του ιδιότητες ή την ποιότητα του χαρακτήρα του. Ταυτόχρονα, είναι το σύνολο των ψυχικών και πνευματικών χαρακτηριστικών ενός καλλιεργημένου και αξιοπρεπούς ανθρώπου που είναι σύμφωνα με τις επικρατούσες ηθικές αξίες και καθορίζουν τη συμπεριφορά του. Με αυτήν τη σημασία έχει ως συνώνυμή της τη λέξη «αγωγή». Ο πληθυντικός της λέξης δηλώνει τα καθιερωμένα πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς που επικρατούν σε ένα σύνολο ή το καθορίζουν ως χαρακτηριστικά της φύσης, της ιδιοσυγκρασίας ή της πολιτισμικής ταυτότητας των μελών του.

Η λέξη éthique στα γαλλικά σημαίνει ό,τι έχει σχέση με την ηθική. Η ρίζα soi, από την οποία προέρχεται η λέξη, δηλώνει την παρουσία ενός ατόμου στα πλαίσια μιας κοινωνικής ομάδας. Στα αγγλικά, η λέξη ethics σημαίνει κανόνες συμπεριφοράς, δεοντολογία, ηθική. Την ίδια σημασία έχει και η γερμανική λέξη Ethik. Από τη λατινική λέξη mos (=έθιμο, συνήθεια) έρχονται, από την άλλη, οι ευρωπαϊκές λέξεις, οι οποίες αντικαθιστούν τη λέξη ηθική ως σύνολο αρχών (τι κάνουμε ή τι δεν κάνουμε βάσει μιας εσωτερικής κατηγοριοποίησης).

Η λέξη αρχίζει σταδιακά να σημαίνει ένα σύνολο κανόνων δεοντολογίας. Το ήθος γίνεται ένα αντικειμενικό μέτρο, με βάση το οποίο αξιολογείται ο χαρακτήρας ή η συμπεριφορά κάθε ατόμου στα πλαίσια μιας κοινωνίας που ενδιαφέρεται καταρχήν για την επίτευξη μιας αρραγούς κοινωνικής συνοχής. Γίνεται εργαλείο για να επιτευχθεί η κοινωνική λειτουργικότητα. Έτσι, η προσαρμογή του ατόμου σε μια σειρά κοινά αποδεκτών κανόνων δεν είναι αποτέλεσμα εσωτερικής κίνησης, αλλά αποτέλεσμα μια εξωτερικής δύναμης. Αυτό υποδεικνύει βεβαίως ότι υπάρχει μια συμπεριφορά που ορίζεται ως κανόνας, δίχως δυνατότητα αμφισβήτησης και, άρα, δίχως δυνατότητα απόκλισης από αυτήν. Η ηθική είναι η επιστήμη που ασχολείται με τις αξίες τις σχετικές με την ορθότητα ή την ακαταλληλότητα πράξεων και ανθρώπινων συμπεριφορών. Στην πραγματικότητα, υποστηρίζει την ανάγκη να παγιωθεί μια κλίμακα αξιών που μπορούν να κάνουν αποδοτικότερη την κοινωνική δόμηση. Για να το πω απλά. Μπορεί ο καθένας μας να έχει, για παράδειγμα, ένστικτα δολοφονικά, όμως αυτό που ενδιαφέρει είναι τέτοια ένστικτα να μπορούν να ελεγχθούν ή να υποταχθούν σε ένα συμβατικό δέον. Ενδιαφέρει, δηλαδή, η τυπική ορθότητα της πράξης.

Ή, σε άλλη περίπτωση, το όποιο ήθος, αρνητικό ή θετικό, νομιμοποιείται, όταν και αν μπορεί να πλασαριστεί ως life style.

Πηγή για την εικόνα:

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:CarracciHercules.jpg