Μ' όποιον δάσκαλο ...: Υπεράνθρωποι

Σάββατο 13 Ιουνίου 2015

Υπεράνθρωποι

Μεταξύ των ετών 1883-85 ο Γερμανός φιλόσοφος Friedrich Nietzsche γράφει το έργο του Also sprach Zarathustra (Τάδε έφη Ζαρατούστρα), στο οποίο προαναγγέλλεται η έλευση του υπερανθρώπου (Übermensch).

Σε προηγούμενα έργα του, ο φιλόσοφος είχε υποστηρίξει την ανατροπή κάθε ιεραρχίας που έως τότε κυβερνούσε την ηθική, την πολιτική και την αισθητική, προκειμένου έτσι να μπει φρένο στην παρακμή του ανθρώπινου είδους. Πρόκειται για έναν αντι-θεμελιωτισμό, ο οποίος θα αποτελέσει τη βάση της μεταμοντέρνας σκέψης, κυρίως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, και του οποίου το περιεχόμενο είναι στενά συνδεδεμένο με δύο από τις βασικές φιλοσοφικές θέσεις του Nietzsche.

Η πρώτη είναι η αντίληψη για τον θάνατο του Θεού. Είναι λιγότερο μια θρησκευτική θέση και περισσότερο η αντίθεση στην πλατωνική θέση της ύπαρξης ενός ιδεώδους με ανώτερη αρμοδιότητα, το οποίο εγγυάται την πραγματικότητα του υλικού κόσμου. Ο Nietzsche ισχυρίζεται πως δεν υπάρχει ούτε αφετηρία ούτε τέρμα. Πως δεν υπάρχουν μορφές, δεν υπάρχει νοούμενο (με την καντιανή έννοια), δεν υπάρχει Ιστορία. Άρα, δεν υπάρχει τίποτα με το οποίο εμείς οι άνθρωποι χρειάζεται να αναμετρηθούμε. Κανένας σκοπός, κανένα θεμέλιο, κανένα πλαίσιο δεν εμποδίζει τους ανθρώπους να ζήσουν. Να ζήσουν με δύναμη, με ένταση.

Η δεύτερη είναι η θεωρία της βούλησης για δύναμη. Είναι ταυτόχρονα μια δημιουργική αρχή αλλά και μια κατάληξη, εφόσον αποτελεί κίνητρο για δράση που έχει ως τελικό αποτέλεσμα την ίδια τη βούληση για δύναμη, οριζόμενη ως βίωμα κυριαρχίας και συνδεόμενη έτσι με την ελευθερία. Σε κάθε κοινωνία, υποστηρίζει ο Nietzsche, υπάρχουν δύο κατηγορίες ανθρώπων: οι κύριοι και οι δούλοι, βάσει των οποίων διαμορφώνεται και η αντίστοιχη ηθική. Κύριοι είναι όσοι διακατέχονται από τη βούληση για δύναμη και η ηθική τους περιλαμβάνει την επιθετικότητα, την παρατολμία, την ανάγκη για υπερίσχυση έναντι των άλλων, ενώ η ηθική των δούλων χαρακτηρίζεται από μνησικακία έναντι των κυρίων, που δεν εκδηλώνεται όμως λόγω της μετριοπάθειας, του φόβου και της ταπεινότητας οι οποίες ως αξίες τους χαρακτηρίζουν.

Αν και σαφώς υπέρ της ηθικής των κυρίων, ο Nietzsche παραδέχεται ότι «πέρα από το καλό και το κακό, υπάρχει ένας άνθρωπος, που δικαιώνει τον άνθρωπο ως λυτρωτική μορφή, που εμπνέει πίστη στον άνθρωπο», κι αυτός είναι ο υπεράνθρωπος, στον οποίο η βούληση για δύναμη αποτελεί θεμελιώδες οντολογικό χαρακτηριστικό. Ο υπεράνθρωπος είναι ο λυτρωτής του ανθρώπου από την ηθική της δουλείας.

Πολλοί μίλησαν για την επίδραση που άσκησε η σκέψη του Nietzsche, και ιδιαίτερα η αντίληψη για τον υπεράνθρωπο, στη μεταγενέστερη φιλοσοφία, στην πολιτική, στην ψυχανάλυση, σε ό,τι θεωρούμε υψηλή λογοτεχνία. Λίγοι πρόσεξαν ότι ο υπεράνθρωπος είχε γεννηθεί πριν από τον Nietzsche και επιβίωσε μετά από αυτόν στα feuilleton, στα μυθιστορήματα με άλλα λόγια των επιφυλλίδων, στην αστυνομική και κατασκοπευτική λογοτεχνία, στα comics. Από τον πρίγκηπα Rodolphe στο έργο Les mystères de Paris (Τα μυστήρια των Παρισίων) του Eugène Sue και τον κόμητα Monte-Cristo του Alexandre Dumas (πατέρα) ως τον Arsène Lupin και αργότερα τον James Bond, τον Superman, τον Batman κ.ά., υπάρχει πάντοτε ένας ήρωας με εξαιρετικές ικανότητες που παρεμβαίνει για να αποκαταστήσει την κοινωνική δικαιοσύνη με πράξεις ιδιωτικής δικαιοσύνης. Χωρίς να είναι προφήτης της κοινωνικής πάλης, καταστρέφει τους κακούς και ανταμείβει τους καλούς, παρηγορώντας τους αναγνώστες με την προβολή της εικόνας μιας μυθικής δικαιοσύνης.