Όταν
το 1776 κυκλοφόρησε το πεντάτομο έργο με τίτλο An Inquiry
into
the
Nature
and
Causes
of
the
Wealth
of
Nations
(Μια έρευνα της φύσης και των αιτιών του
πλούτου των εθνών), κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει ότι επρόκειτο να γίνει
το έργο σταθμός της πολιτικής οικονομίας.
Συγγραφέας
του ήταν ο σαραντατριάχρονος Σκωτσέζος οικονομολόγος και ηθικός φιλόσοφος Adam Smith και το
βιβλίο του, που είναι πιο γνωστό με τον συνεπτυγμένο του τίτλο The Wealth of Nations
(Ο πλούτος των εθνών), έθεσε τις βάσεις
της κλασικής οικονομικής θεωρίας της ελεύθερης αγοράς.
Τη
χρονιά που εκδόθηκε το βιβλίο η Ευρώπη (ηπειρωτική και νησιωτική) ζει στην αυγή
της νεωτερικότητας: βιομηχανική επανάσταση, διαφωτισμός, γαλλική επανάσταση,
ρομαντισμός.
Τα
ερωτήματα που αντιμετωπίζονται από τον Adam Smith, τα οποία έχουν και μια σημαίνουσα ηθική
διάσταση, είναι: πώς ευημερούν οι ανθρώπινες κοινωνίες, πώς, με άλλα λόγια,
είναι δυνατόν μια κοινωνία, στην οποία καθένας φροντίζει το προσωπικό του
συμφέρον, να μην διαλύεται από φυγόκεντρες δυνάμεις, αλλά να διατηρεί τη συνοχή
της. Και περαιτέρω: πώς κατορθώνει η κοινωνία να επιβιώνει δίχως κάποια αρχή
κεντρικού σχεδιασμού. Μέχρι τότε κυρίαρχη ήταν η απαισιόδοξη χομπσιανή αντίληψη,
όπως είχε καταγραφεί στον Λεβιάθαν, ότι οι άνθρωποι στη φυσική τους κατάσταση
είναι αδίστακτοι και σκληροί και, άρα, έχουν ανάγκη από μια πολιτική εξουσία η
οποία να μπορεί να ελέγξει αυτή τη φυσική βαρβαρότητα. Ο Adam Smith δεν διαφωνεί ως προς το πρώτο μέρος: οι
άνθρωποι είναι, ναι, αδίστακτοι και σκληροί και κινούνται από αισθήματα
ιδιοτέλειας. Διαφωνεί όμως ως προς τη θεραπεία αυτού του ανθρώπινου
ελλείμματος. Αντίθετα με τον Hobbes που
υποστηρίζει την αναγκαιότητα εξωτερικού ελέγχου, ο Smith πιστεύει ότι η ευπρέπεια μπορεί να είναι
το αποτέλεσμα ελέγχου των φυσικών τους ροπών από τους ίδιους τους ανθρώπους. Κι
αν αυτός ο εσωτερικός έλεγχος δεν είναι αρκετός, αφού οι άνθρωποι επιζητούν εκ
φύσεως τον εξωτερικό έλεγχο, τότε καταφεύγουν σε έναν αμερόληπτο θεατή (impartial spectator) για
να τους δώσει την έγκρισή του.
Τα
παραπάνω αναπτύσσονται από τον Smith στο
έργο του A Theory
of
Moral
Sentiments (Θεωρία
των ηθικών συναισθημάτων), που είχε κυκλοφορήσει 17 χρόνια νωρίτερα από τον
Πλούτο των Εθνών. Σε αυτό το έργο
εισάγεται και η έννοια της συμπάθειας, βάσει της οποίας οι άνθρωποι,
παρατηρώντας τη συμπεριφορά των άλλων, αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους και
εξάγουν συμπεράσματα για την ηθική της δικής τους συμπεριφοράς.
Αυτές
οι ηθικές αντιλήψεις του Smith
βρίσκονται στη βάση και των οικονομικών του αντιλήψεων, που μπορούν να
συνοψιστούν στο εξής: καθένας ευλόγως επιδιώκει το ατομικό του συμφέρον, επιδιώκει
να αξιοποιεί το κεφάλαιό του με τρόπο ώστε το προϊόν του να έχει τη μεγαλύτερη
δυνατή αξία, όμως, επιδιώκοντας τη δική του ασφάλεια και κέρδος, κινείται από
ένα «αόρατο χέρι» (invisible hand) ώστε να προωθεί ακούσια το
συλλογικό καλό. Εάν, λοιπόν, έτσι έχουν τα πράγματα, καθένας πρέπει να είναι
ελεύθερος να επιδιώξει το δικό του συμφέρον με τον δικό του τρόπο και να εξοβελιστεί
κάθε κρατική παρέμβαση, καθώς οι χιλιάδες ατομικές αποφάσεις για αποδοτική
χρήση των πόρων διαθέτουν περισσότερη σοφία από οποιαδήποτε μεμονωμένη γνώση.
Με
άλλα λόγια, ο Smith
υποστηρίζει την ιδέα της ελεύθερης –αυτορυθμιζόμενης- αγοράς, στο πλαίσιο της
οποίας ο ιδιοτελής ανταγωνισμός θα ωφελήσει την κοινωνία στο σύνολό της
διατηρώντας, αφενός, χαμηλά τις τιμές λόγω του ανταγωνισμού και χτίζοντας,
αφετέρου, κίνητρα για μια μεγάλη ποικιλία αγαθών και υπηρεσιών. Ο ανταγωνισμός,
κατά συνέπεια, παίζει, ρυθμιστικό ρόλο έχοντας ως αποτέλεσμα την παραγωγή
εκείνων ακριβώς των αγαθών που επιθυμεί η κοινωνία, και βέβαια σε τιμές που η
κοινωνία είναι διατεθειμένη να πληρώσει. Πώς ακριβώς θα γίνει κάτι τέτοιο;
Πρώτον,
διότι το προσωπικό συμφέρον κατευθύνει τους ανθρώπους να εκτελέσουν τις
εργασίες που η κοινωνία χρειάζεται και μπορεί να πληρώσει. Δεύτερον, διότι ο
ανταγωνισμός θα αποτρέψει τη φυσική απληστία των ανθρώπων για μεγαλύτερο κέρδος
(καθένας που θα υπερβεί τα όρια θα βρει τους ανταγωνιστές να καραδοκούν για να
του κλέψουν τη δουλειά). Τρίτον, διότι οι παραγωγοί θα υποχρεωθούν να
συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις της κοινωνίας αναφορικά με την ποσότητα των
παραγόμενων αγαθών (αλλιώς τα κέρδη τους θα μειώνονται). Τέλος, διότι η αγορά
θα ρυθμίσει τα εισοδήματα όσων συνεργάζονται για την παραγωγή των αγαθών (υψηλά
κέρδη σε έναν τομέα θα δημιουργήσουν συρροή ανταγωνιστών και αντιστρόφως).
Με
δυο λόγια, η αγορά, το πεδίο της ατομικής οικονομικής ελευθερίας, είναι συνάμα
και το πιο σκληρό αφεντικό. Οποιοσδήποτε μπορεί να κάνει οτιδήποτε στην αγορά,
αν όμως κάνει κάτι που η αγορά αποδοκιμάζει, τότε η οικονομική καταστροφή θα
είναι το τίμημα της ατομικής ελευθερίας.
Το
κράτος, από την πλευρά του έχει τις δικές του υποχρεώσεις: να επιβλέπει την
εθνική άμυνα, να οργανώνει την εσωτερική ασφάλεια και να επενδύει σε δημόσιες
υποδομές, ασύμφορες λόγω της μεγάλης τους κλίμακας για τους ιδιώτες επενδυτές.
Είναι, επίσης, σημαντικό το ότι ο Smith
αντιτάχθηκε στα μονοπώλια, θεωρώντας ότι η ενίσχυση των επιχειρηματικών τους
συμφερόντων είναι πιθανόν να να τους οδηγήσει στην επιδίωξη πολιτικής και
νομοθετικής ισχύος.
Μια
άλλη πρωτοπόρα ιδέα που διατύπωσε ο Adam
Smith (και σημειώνεται πάνω στο χαρτονόμισμα των 20 λιρών) είναι ο καταμερισμός
της εργασίας, αναγκαίος εφόσον ενδιαφερόμαστε για τη γενική ευημερία.
Με τον καταμερισμό, κάθε εργάτης γίνεται πιο επιδέξιος στο έργο που
αναλαμβάνει, εξοικονομείται χρόνος και ενθαρρύνεται ο σχεδιασμός μηχανών για να
διευκολυνθεί η παραγωγή. Το ίδιο ισχύει και για τις χώρες: χρειάζεται να εξειδικεύονται
σε ό,τι ξέρουν να κάνουν καλύτερα και, άρα, μπορούν να το διαθέσουν σε
χαμηλότερη τιμή.
Πηγές
για τις εικόνες:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου