Μ' όποιον δάσκαλο ...: Ο διχασμός του φιλοσόφου (Μέρος Α΄)

Παρασκευή 20 Ιουνίου 2014

Ο διχασμός του φιλοσόφου (Μέρος Α΄)

Το 1926, στο Chicago του Illinois, γεννήθηκε ο σπουδαίος φιλόσοφος Hilary Putnam. Το πεδίο των ενδιαφερόντων του Putnam είναι πολύ ευρύ: φιλοσοφία του νου, φιλοσοφία της γλώσσας, φιλοσοφία των μαθηματικών και φιλοσοφία της επιστήμης.

Το 1960, ο Putnam ξεκίνησε εκστρατεία υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κατά της αμερικανικής εμπλοκής στο Βιετνάμ. Τότε γοητεύτηκε επίσης από τον μαρξισμό-λενινισμό και έγινε μέλος του Προοδευτικού Εργατικού Κόμματος, για να αντιμετωπίσει, εξαιτίας αυτού, τις κατηγορίες του Πανεπιστημίου του Harvard (εκεί διδάσκει μέχρι σήμερα) ότι ασκεί διασπαστική πολιτική δραστηριότητα. Πολύ αργότερα παραδέχτηκε ότι η ένταξή του στο Προοδευτικό Εργατικό Κόμμα αποτελούσε σφάλμα.

Αυτή δεν ήταν η μοναδική φορά που ο Putnam ανασκεύασε μια άποψή του. Μάλιστα, είναι πασίγνωστο πως έχει αλλάξει άποψη πάνω σε διάφορα (φιλοσοφικά) θέματα πολλές φορές στη ζωή του. Κάποιοι αυτό το αποδίδουν στην επιθυμία του να μην καταντάει βαρετός. Άλλοι στην εμμονή του να ελέγχει σχολαστικά κάθε φιλοσοφική άποψη, δική του ή των άλλων, με αποτέλεσμα να ανακαλύπτει αδυναμίες και λάθη.

Ο ίδιος επικαλείται άλλα κίνητρα: «Εμείς οι φιλόσοφοι συχνά διχαζόμαστε ανάμεσα σε αντικρουόμενες σκέψεις, αλλά πολύ σπάνια το φανερώνουμε με τα γραπτά μας. Αυτό που κάνουμε είναι να αφήνουμε τους εαυτούς μας να διχάζονται κατ’ ιδίαν μέχρι να επιλέξουμε τη μια ή την άλλη εναλλακτική. Στη συνέχεια το δημοσιευμένο υλικό φανερώνει μόνο αυτό που επιλέξαμε, και όχι το γεγονός ότι διχαστήκαμε».

Όμως, υπάρχει μια θεωρία την οποία ο Putnam υποστηρίζει σθεναρά χωρίς παλινωδίες: τη θεωρία του σημασιολογικού εξτερναλισμού. Σύμφωνα με αυτήν, δεν είμαστε εμείς που σημασιοδοτούμε τη γλώσσα μας, αλλά είναι εξωτερικοί παράγοντες. Ο Putnam κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα στηριγμένος σε ένα νοητικό πείραμα το οποίο ανέπτυξε τη δεκαετία του ’70 και είναι γνωστό ως «Twin Earth» (δίδυμη Γη).

Μας ζητάει, λοιπόν, ο Putnam να φανταστούμε πως υπάρχει ένας πλανήτης δίδυμος με τη Γη, ένας πλανήτης πανομοιότυπος με τον δικό μας από κάθε άποψη, με μόνη διαφορά πως σε αυτόν τον πλανήτη δεν υπάρχει νερό. Φυσικά, οι άνθρωποι εκεί ξεδιψούν κι αυτοί με ένα άχρωμο, άοσμο υγρό (επομένως, επιφανειακά όμοιο με το νερό της Γης) που ρέει στα ποτάμια τους. Οι κάτοικοι αυτής της Γης (οι δίδυμοί μας) αναφέρονται σε αυτό επίσης ως «νερό», όμως η χημική του σύσταση δεν είναι H₂O, αλλά XYZ. Ένας κάτοικος της δικής μας Γης, αν ποτέ έφτανε σε αυτόν τον δίδυμο πλανήτη, δεν θα καταλάβαινε τη διαφορά και θα αναφερόταν κι αυτός στο δροσιστικό υγρό με το όνομα «νερό», θεωρώντας το ίδιο με το γήινο νερό, και θα αναγνώριζε την πλάνη του μόνον εάν το υπέβαλε σε εργαστηριακές εξετάσεις.

Τι δείχνει το νοητικό πείραμα του Putnam; Ότι ο άνθρωπος της Γης και ο δίδυμος του, όταν σκέφτονται το νερό και το δίδυμό του αντίστοιχα, βρίσκονται σε όμοια ψυχολογική κατάσταση. Και όμως ... το περιεχόμενο των σκέψεών τους είναι εντελώς διαφορετικό. Η φράση: «το νερό είναι δροσιστικό» εκφράζει μια διαφορετική πεποίθηση του γήινου από την πεποίθηση του κατοίκου του δίδυμου πλανήτη, αφού ο δεύτερος ούτε έχει ποτέ δει, ούτε έχει ποτέ ακούσει ούτε έχει ποτέ γευθεί το νερό με χημική σύσταση H₂O. Αυτό που έχει δει, ακούσει, γευτεί είναι το «Twater» (Twin Earth Water=Νερό της δίδυμης Γης). Και αυτό ισχύει ακόμα και για την περίοδο πριν από το 1750, πριν δηλαδή η επιστήμη αποκτήσει τα μέσα να διαφοροποιήσει το XYZ από το H₂O.

Να, λοιπόν, πώς αποδεικνύεται, σύμφωνα με τον Putnam, το γεγονός ότι η σημασία ενός όρου καθορίζεται από κάτι που βρίσκεται έξω από τον ανθρώπινο νου.