Τα χειρόγραφα του Balzac

Τα χειρόγραφα του Balzac, όπως και τα χειρόγραφα πολλών άλλων Γάλλων συγγραφέων, φυλάσσονται τώρα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Αλλά όχι μόνον τα χειρόγραφα των Γάλλων συγγραφέων, όλα τα χειρόγραφα συγγραφέων που βρίσκουμε τα θεωρούμε πολύτιμα και τα προστατεύουμε, τα μελετάμε, τα εκθέτουμε, τα θαυμάζουμε. Γιατί άραγε; 

Επειδή, βλέποντας αυτό το αταξινόμητο χάος νιώθουμε σαν να σκύβουμε λαθραία πάνω από τον ώμο του συγγραφέα την ώρα που εκείνος εργάζεται στο γραφείο του και παρακολουθούμε την γέννηση και την εξέλιξη του έργου. Από την πρώτη μέχρι την οριστική μορφή του έργου, όλα τα ενδιάμεσα στάδια είναι διαθέσιμα, οι αρμοί του έργου ολοφάνεροι. Συγχρόνως, όλοι μας έχουμε συνομολογήσει πως το χειρόγραφο είναι ένα ίχνος, το δακτυλικό αποτύπωμα του συγγραφέα.
Μέσα σε 8 ημέρες συνέλαβα και συνέθεσα τις Χαμένες Ψευδαισθήσεις και έγραψα το ένα τρίτο του έργου. Φανταστείτε τι σημαίνει μια τέτοια δουλειά. Όλες μου οι δυνάμεις ήσαν τεταμένες, έγραφα 15 ώρες τη μέρα, ξυπνούσα το χάραμα και έφτανα μέχρι το δείπνο δίχως να πάρω τίποτα άλλο εκτός από καφέ: γράφει ο Balzac σε ένα γράμμα του προς τη Mme Hanska.

Όταν δεν ασχολούμαι με τα χειρόγραφά μου, σκέφτομαι τα σχέδιά μου και, όταν δεν σκέφτομαι τα σχέδιά μου και δεν aσχολούμaι με τα χειρόγραφά μου, διορθώνω τυπογραφικά δοκίμια. Αυτή είναι η ζωή μου: έτσι εξομολογείται ο Balzac σε ένα άλλο γράμμα του προς τη Mme Hanska.

Αυτά τα χειρόγραφα του Balzac! Αυτά τα χειρόγραφα του Balzac! Είναι ένα υφάδι από γραμμές, ένα πανδαιμόνιο παραπομπών [...] Μοιάζουν με τον ιστό αράχνης του οποίου η ύφανση είναι πολύ σφιχτή και του οποίου κάθε νήμα καταλήγει με μυστήριο τρόπο σε μια ιδέα ή συμπληρώνει μια ιδέα. Με αυτόν τον τρόπο περιγράφει τα χειρόγραφα του Balzac ένας από τους εκδότες του.

Ο Balzac γράφει, ξαναγράφει, διορθώνει, ξαναδιορθώνει. Δουλεύει πάμπολλες ώρες, με ρυθμό ξέφρενο, ένας πραγματικός εργάτης της λογοτεχνίας. Αρχίζει να γράφει χρησιμοποιώντας φτερό χήνας. Η γραφή του είναι μικρή, λεπτή και σφιχτή, όχι πάντα ευανάγνωστη. Υπάρχουν μικρά ή μεγαλύτερα σβησίματα και κάμποσες διορθώσεις στο περιθώριο που γι’ αυτόν τον λόγο αφήνει στα αριστερά της σελίδας. Όταν τα χειρόγραφα πάνε στον εκδότη και επανέλθουν στον Balzac, σε μεγάλα φύλλα, ως τυπογραφικά δοκίμια, τότε πια πάνω στο χαρτί φιδοσέρνονται λέξεις, άλλες που έχουν διαγραφεί, άλλες που υπογραμμίζονται, άλλες που  διασταυρώνονται και επικαλύπτονται. Προτάσεις γραμμένες ευθεία κι άλλες πλάγια. Ολόκληρα κεφάλαια προστίθενται πάνω στα φύλλα κι όσα δεν χωράνε γράφονται πάνω σε άλλα στραβοκομμένα φύλλα που καρφιτσώνονται στα πρώτα. Ορνιθοσκαλίσματα, μουτζούρες, βελάκια, αστερίσκοι, σημάδια, γραμμές που διαχωρίζουν κομμάτια από άλλα κομμάτια, κύκλοι που περιβάλλουν μικρές ενότητες, ζωγραφιές ακόμα, το μελάνι που κακοστέγνωσε και έβαψε το χαρτί, ένας λεκές από τον καφέ που τον παρέστεκε στη σκληρή δουλειά του.

 Όλη η ένταση, όλος ο κόπος, οι νέες ιδέες που ξεπετάγονται, οι παλιές που ξεπερνιούνται, η περιπέτεια της γραφής αποτυπώνεται πάνω σε αυτά τα χαρτιά, τα οποία και πάλι δεν είναι η οριστική μορφή του έργου. Το χάος αυτό των τυπογραφικών δοκιμίων θα πάει και θάρθει κάμποσες φορές από τον Balzac στον εκδότη του και πάλι πίσω, μέχρι το τελικό «τυπωθήτω». Κι όταν το βιβλίο έχει πλέον εκδοθεί, όταν τα γράμματα, οι λέξεις, οι προτάσεις έχουν φυλακιστεί στα όρια της τυπωμένης σελίδας, ο Balzac, ακούραστος και προνοητικός, ανοίγει τη φυλακή τους και τις αφήνει και πάλι ελεύθερες, αφού διορθώνει πάνω στο τυπωμένο κείμενο, προετοιμάζοντας την επόμενη έκδοση.

Πολύ κοπιαστική δουλειά! Ο συγγραφέας είναι ένας χειρώνακτας, ένας βάναυσος σαν τον καλλιτέχνη, που σκορπίζει πάνω στο λευκό χαρτί διαδοχικές στρώσεις γραφής και σκέψης. Το χειρόγραφό του είναι ένα μπερδεμένο κουβάρι –το λέει ο εκδότης του Balzac- που πρέπει να αποκτήσει σχήμα, να μεταγραφεί σε σημεία γνωστά, πρέπει να υφανθεί και κάθε νήμα της ύφανσης να συνδεθεί με μια ιδέα. Και έπειτα, σε μια μεταγενέστερη φάση, το υφάδι χρειάζεται να ξηλωθεί (défaire) για να βρεθεί το νόημα, χρειάζεται την απόφαση της ανάγνωσης, όπως θα έλεγε ο Derrida.

Και να! Το νέο βιβλίο του κ. Balzac βρίσκεται τώρα στα χέρια των αναγνωστών του. Το ψηλαφίζουν, το μυρίζουν, κόβουν τις σελίδες του, το ξεφυλλίζουν, βουλιάζουν στην πολυθρόνα τους και βυθίζονται στην ανάγνωση. Είναι πια δική τους υπόθεση η ανασύνθεση του νοήματος και εξαρτάται από τις προϋπάρχουσες δικές τους προσλαμβάνουσες. Δική τους, αλλά -να μην ξεχάσουμε- και των κριτικών, οι οποίοι τούτη τη φορά έχυσαν όλη τη χολή τους για εκείνον που πριν δόξαζαν.

Πηγές για τις εικόνες:

http://www.openculture.com/2013/09/honore-de-balzac-on-the-pleasures-and-pains-of-coffee.html

https://en.wikipedia.org/wiki/La_Mort_de_Balzac

https://www.gutenberg.org/files/3625/3625-h/3625-h.htm

http://www.themorgan.org/collection/literary-and-historical-manuscripts/ma1036

http://www.culture.gouv.fr/culture/actualites/celebrations/balzac.htm