Ποιος μιλάει;

Αναφερόμενοι στο θέμα του αφηγητή στη λογοτεχνία, αναφερόμαστε στην πραγματικότητα σε μια παρουσία και επιχειρούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «ποιος μιλάει;» (ή, αν θέλετε, «ποιος λέει;» κατά Genette). Η αντωνυμία (ποιος) υποδεικνύει την παρουσία ενός αγνώστου ο οποίος οφείλει να μας συστηθεί. Στη λογοτεχνία ο αφηγητής είναι, ας πούμε, ένας νεοφερμένος που μας συστήνεται πρώτα ο ίδιος μέσω της ομιλίας του. Ακόμα κι όταν πρόκειται για κάποιον ήρωα, δρώντα μέσα στο πλαίσιο της αφηγούμενης ιστορίας (ομοδιηγητικός αφηγητής, κατά Genette), η δράση του διευκρινίζεται με τον λόγο. Η Hannah Arendt υποστηρίζει ότι το ερώτημα «ποιος είσαι;», το οποίο συνοδεύει κατ’ ανάγκην κάθε ανθρώπινη πράξη, απαντάται καλύτερα με τα λόγια απ’ ό,τι με τα έργα. Υπάρχει, λέει, μεγαλύτερη συνάφεια ανάμεσα στην ομιλία και στην αποκάλυψη. Η λογοτεχνία επιβεβαιώνει στο μάξιμουμ αυτήν την αντίληψη. Σε αυτήν δεν υπάρχει πράξη παρά μόνον ως αφηγημένη πράξη. Άρα, η ομιλία όχι απλώς διευκρινίζει και αποκαλύπτει το νόημα της πράξης, αλλά αποτελεί συστατικό στοιχείο ύπαρξής της. Ούτως ή άλλως, στη λογοτεχνία, η ταυτότητα δεν μπορεί να αποδοθεί με μόνη τη φυσική παρουσία, ακριβώς επειδή φυσική παρουσία δεν υπάρχει. Το σχήμα του σώματος, ο μοναδικός ήχος της φωνής, και μαζί οι ιδιότητες, τα χαρίσματα, οι φυσικές ικανότητες, ακόμα και τα ελαττώματα που μπορεί να διαθέτει κάποιος –ο αφηγητής, ο αφηγητής/ήρωας, ο ήρωας– δηλώνονται με τον λόγο: αποτελούν, δηλαδή, αντικείμενο, και μάλιστα το κατεξοχήν, της αφήγησης. Ακόμα και στην περίπτωση του τριτοπρόσωπου παντογνώστη αφηγητή, παρά την έλλειψη οποιασδήποτε άλλης πράξης, αρκεί η πράξη της αφήγησης, με άλλα λόγια το ενέργημα του ομιλείν, για την ταυτοποίησή του. Εν τέλει, μέσα στο ιδιαίτερο λογοτεχνικό σύμπαν, ανυπαρξία σημαίνει απόλυτη σιωπή, πλήρης και εντελής αλαλία. Και, ειδικά στην περίπτωση της τριτοπρόσωπης αφήγησης, παρουσιάζει ενδιαφέρον το ότι συχνά ο αφηγητής, αφηγούμενος και νομίζοντας πως αποκαλύπτει μόνον την ταυτότητα των ηρώων, αποκαλύπτει τελικά ταυτόχρονα και τη δική του ταυτότητα. Και, αν στη ζωή η ανωνυμία είναι δυνατή, εφόσον κάποιος παραμείνει έξω από τα όρια της ανθρώπινης επικοινωνίας, στη λογοτεχνία κανείς δεν μπορεί να διαθέτει πλήρη ανωνυμία δεδομένου ότι η λογοτεχνία αποτελεί προνομιακό πεδίο επικοινωνίας. Στο ερώτημα, λοιπόν, «ποιος μιλάει» στη λογοτεχνία, υπάρχει σύμπτωση του ενεργήματος (του ομιλείν) με τον ενεργούντα (ποιος). Το ενέργημα γενικά, και το ενέργημα του ομιλείν ειδικότερα, υπερβαίνει την επιτελεστική του λειτουργία και αποκτά τον ειδικό του χαρακτήρα με την αποκάλυψη του υποκειμένου του ενεργήματος.

Πηγή για την εικόνα:

http://www.aproposdecriture.com/10-etapes-pour-devenir-meilleur-ecrivain