Ο Abraham Lincoln και τα τρία μικρά γουρουνάκια

Τον 19^ο αιώνα η εφημερίδα Monitor του Springfield του Illinois ανέφερε το εξής περιστατικό:

Ο κ. Abraham Lincoln, ο οποίος ταξίδευε με άμαξα, υποστήριξε σε έναν συνεπιβάτη του ότι οι άνθρωποι κάνουν το καλό από εγωισμό. Ο συνεπιβάτης εξέφρασε την αντίθεσή του σε αυτήν τη θέση, όταν άρχισαν να διασχίζουν μια ξύλινη γέφυρα η οποία απλωνόταν πάνω από έναν βάλτο. Καθώς διέσχιζαν τη γέφυρα, είδαν στην όχθη μια γρια γουρούνα να στριγκλίζει γιατί τα γουρουνάκια της είχαν μπει στον βάλτο και κινδύνευαν να πνιγούν. Καθώς η παλιά άμαξα ανέβαινε τον λόφο, ο κ. Lincoln φώναξε: «Οδηγέ, μπορείς να κάνεις μια στάση;». Τότε, ο κ. Lincoln πήδησε από την άμαξα, έτρεξε πίσω, έβγαλε τα γουρουνάκια από τη λάσπη και το νερό, και τα άφησε στην όχθη. Όταν επέστρεψε, ο συνταξιδιώτης του σχολίασε: «Λοιπόν, Abe, πού βρίσκεται ο εγωισμός σε ό,τι έκανες μόλις τώρα;». «Μα για τον Θεό, Ed, αυτό ήταν η πεμπτουσία του εγωισμού. Δεν θα μπορούσα να ησυχάσω όλη την ημέρα αν είχα συνεχίσει τον δρόμο μου και είχα αφήσει την κακομοίρα τη γρια γουρούνα να αγωνιά για τα μικρά της. Δεν βλέπεις ότι το έκανα για να έχω ήσυχη τη συνείδησή μου;».

Σε αυτήν τη μικρή ιστορία, ο κ. Lincoln χρησιμοποιεί μια τακτική του ψυχολογικού εγωισμού: τη στρατηγική της επανερμηνείας των κινήτρων. Με άλλα λόγια, ενώ οι άνθρωποι δείχνουμε να ενεργούμε αλτρουιστικά, κάτω από τη συμπεριφορά μας κρύβεται πολλές φορές κάποιο όφελος για μας. Στην προκειμένη περίπτωση, το όφελος του κ. Lincoln ήταν ότι καθησύχασε τη συνείδησή του.

Τι είναι όμως ο ψυχολογικός εγωισμός; Είναι μια θεωρία για την ανθρώπινη ψυχολογία, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος στην πραγματικότητα επιδιώκει αποκλειστικά το προσωπικό του συμφέρον. Εάν κάτι τέτοιο ισχύει, τότε προκύπτουν ολέθριες συνέπειες για την ηθική. Εάν το μόνο κίνητρο των ανθρώπων είναι η δική τους ευημερία, τότε κάθε συζήτηση για το τι πρέπει να κάνουμε είναι χωρίς νόημα. Οι ηθικές θεωρίες μπορεί να διατείνονται ό,τι θέλουν, εμείς, έτσι κι αλλιώς, θα ενεργήσουμε εγωιστικά.

Είναι όμως αυτό αληθινό; Υπάρχουν δύο επιχειρήματα υπέρ του ψυχολογικού εγωισμού και, βέβαια, οι ενστάσεις σε αυτά.

Το πρώτο επιχείρημα: οι άνθρωποι, είτε ενεργούμε εγωιστικά είτε αλτρουιστικά, κάνουμε απλούστατα αυτό που επιθυμούμε περισσότερο. Επιχείρημα εσφαλμένο. Υπάρχουν πράγματα που τα κάνουμε όχι επειδή θέλουμε, αλλά επειδή νιώθουμε ότι πρέπει να τα κάνουμε. Αλλά ακόμα κι αν πράγματι ενεργούμε σύμφωνα με τις επιθυμίες μας, δεν μπορούμε να συναγάγουμε από αυτό ότι ενεργούμε εγωιστικά. Το ζήτημα δεν είναι εάν η πράξη μας βασίζεται σε κάποια επιθυμία, αλλά σε ποια επιθυμία. Υπ’ αυτήν την έννοια, μπορεί πράγματι η ενέργειά μας να ξεκινάει από την επιθυμία μας, αλλά από την επιθυμία μας να μεριμνήσουμε για τους άλλους ανθρώπους.

Το δεύτερο επιχείρημα: οι άνθρωποι κάνουμε πάντα ό,τι μας κάνει να νιώθουμε καλά, όπως μας δείχνει και το παράδειγμα του κ. Lincoln. Όμως, το επιχείρημά του ότι ενεργεί από εγωισμό (για να καθησυχάσει τη συνείδησή του) δεν είναι ισχυρό. Είναι πιθανό, όταν πράττουμε, να έχουμε ένα εγωιστικό κίνητρο, μπορεί όμως να έχουμε κι άλλα κίνητρα, αλτρουιστικά. Επιπλέον, όπως και όταν επιθυμούμε διάφορα πράγματα (σπίτια, αυτοκίνητα, χρήματα κ.λπ.), αντικείμενο της επιθυμίας μας δεν είναι το αίσθημα της ικανοποίησης αλλά ακριβώς τα πράγματα τα οποία επιθυμούμε, έτσι και όταν πράττουμε αλτρουιστικά: επιθυμούμε ίσως να ικανοποιηθούμε καθησυχάζοντας τη συνείδησή μας, όμως εξακολουθούμε να θέλουμε να βοηθήσουμε τους άλλους. Η ικανοποίηση αποτελεί απλώς υποπροϊόν της πράξης μας.

Τα δύο αυτά επιχειρήματα και τα αντεπιχειρήματα μας πείθουν ότι η ηθική θεωρία δεν κινδυνεύει από τον ψυχολογικό εγωισμό: αν το ενδιαφέρον για τους άλλους μπορεί να μας κινητοποιήσει, δεν είναι ανούσιο να ομιλούμε περί ηθικής, δηλαδή περί του κατά πόσον πρέπει να νοιαζόμαστε για τους άλλους.

Πηγές:

James Rachels (2012). Στοιχεία ηθικής φιλοσοφίας. Μετάφραση: Ξενοφών Μπαμιατζόγλου. Επιστημονική επιμέλεια: Φιλήμων Παιονίδης. Αθήνα, Οκτώ.

http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Long_Abraham_Lincoln_a_Little_Longer.jpg